سیاوش احمدی نوربخش*: چندی پیش در خبرها آمد که در مدرسه ای حیوانی به صورت زنده تشریح شد. نخستین سؤالی که برای بسیاری ممکن است پیش آید این است که اصولاً تشریح زنده حیوان به چه معنا است؟
تشریح زنده حیوان مترادف با «مُثلِه کردن» یا «قطعه قطعه کردن بدن حیوان در حالت زنده و هوشیار» می باشد، به نحوی که حیوان هیچگونه داروی بیهوشی و ضد درد دریافت نکرده و با مرگ تدریجی خود، درد و رنج زیادی را درک می نماید. مسلماً موضوع تشریح حیوانات در برخی مدارس، از دیدگاه تخصصی محیط زیست، روانشناسی دانش آموزان، اصول آموزش و پرورش نوین، و سایر تخصص های مربوطه می تواند مورد نقد قرار گیرد. با این حال، در ادامه برخی دلایل لزوم توقف تشریح حیوانات در مدارس از دیدگاه دامپزشکی و حقوق حیوانات مختصراً در سه بخش آورده شده است:
- فراهمی امکانات نگهداری و کار با حیوانات در مدارس: تحقیقات نشان داده که بسیاری از حیوانات (بویژه تمامی پستانداران) از نظر تکامل سیستم عصبی، موجودات بسیار پیشرفته ای هستند که نه تنها قادر به ادراک درد -با کیفیت مشابه انسان- هستند، بلکه قادر به احساس اضطراب و نگرانی، وحشت زدگی، ناامیدی، ترس، و احساس درماندگی نیز می‌باشند و در حقیقت ادراک رنج و درد نیازی به داشتن عقل و شعور ندارد. بر این اساس در دامپزشکی از انواع داروهای تسکین دهنده، آرام بخش، ضد درد، و بیهوش کننده برای کار با حیوانات استفاده می شود تا میزان رنج و درد مذکور به حداقل ممکن کاهش داده شود.
واضح است که استفاده از این داروها، نیاز به دانش تخصصی داشته و امکانات و ابزار ویژه ای را می طلبد. بویژه اینکه تقریباً تمامی داروهای فوق الذکر جزو رده داروهای تحت کنترل بوده و تهیه، حمل و استفاده از آنها نیازمند مجوز قانونی است که از این لحاظ استفاده از آنها توسط معلمان و در محیط مدرسه ناممکن است. با این حال دیده شده که به جای داروی بیهوشی از ماده «اتر» به عنوان عامل بیهوش کننده استفاده می شود، که این موضوع نیز خود معضلات دیگری بهمراه دارد.
این ماده موجب التهاب سوزناک مخاطات انسان و حیوان می شود. به دلیل درد و رنج شدید در فاصلۀ زمانی بین آغاز استنشاق این ماده تا محو هوشیاری، حیوان دچار درد بسیار شدیدی شده، به طوری که استفاده از این ماده برای بیهوشی از حدود 100 سال قبل رسماً متوقف گردیده و امروزه طبق قوانین جهانی استفاده از اتر حتی برای کشتن حیوانات نیز قدغن اعلام شده است.
اتر جهت سیستم اعصاب انسان مسمومیت زا بوده و خواص موتاژنیک (ایجاد جهش های ژنتیکی) دارد. همچنین طبق آخرین پژوهشها، اثرات سرطان زایی اتر رد نشده است. این ماده قابل اشتعال و انفجار بوده و موارد متعددی از انفجار یخچال‌ها یا فریزرهای محل نگهداری لاشۀ حیوانات کشته شده با اتر گزارش شده است. لذا با عنایت به عدم امکان بیهوش نمودن حیوانات در مدارس، آیا تشریح کردن حیوان هوشیار و زنده مصداق این حدیث شریف از پیامبر اسلام (ص) نیست که فرموده اند: «لَعنَ اللّه ُ مَن مَثَّلَ بالحَیوانِ»؛ «لعنت خدا بر کسى که حیوانى را مُثْله کند». (کنز العمّال/ 24971).
از سوی دیگر بحث امکانات مورد نیاز برای تهیه، نگهداری، و استفاده از حیوانات در محیط مدرسه مطرح است؛ چراکه از دیدگاه شهرسازی و مدیریت شهری، اصولاً ساختمان و تجهیزات موجود در مدارس به منظور نگهداری و استفاده از حیوانات طراحی نشده است.
بویژه موضوع امحاء لاشه حیواناتی که در طول سال در مدارس کشور مورد استفاده قرار می گیرند، امحاء مواد بیولوژیک ناشی از تشریح این حیوانات (نظیر خون و ترشحات لاشه ها)، و نیز روش حذف زباله های حاصله از مواد مصرفی مورد تماس با این لاشه ها، در مقیاس کشور می تواند موضوع چالش برانگیزی بوده و عوارض محیط زیستی و بهداشتی به همراه داشته باشد؛ چرا که کلیه مواد دفعی فوق در زمره زباله های بیمارستانی و بیولوژیک طبقه بندی شده و با عنایت به مقررات سازمان حفاظت محیط زیست می باید به روش ویژه ای دفع شوند که به نظر نمی رسد چنین سازوکاری در سطح مدارس اجرایی باشد.
- صلاحیت فرد عامل در مورد کار با حیوانات: کار کردن با حیوانات مترتب بر اصولی است که طبق قوانین کشور این اصول در مقطع تحصیلات عالی دامپزشکی آموزش داده می شود. در دوره دامپزشکی، استاد باید پیش از استفاده از حیوان در کلاس درس، قادر به معاینه و اطمینان از سلامت حیوان بوده و بیماریهای حیوانات و نحوه تشخیص آنها را بداند. همچنین وی در امر مقید کردن، بیهوشی و تشریح حیوان واجد تخصص و صلاحیت علمی و قانونی می باشد. از سوی دیگر دانشجویان نیز واکسیناسیون لازم علیه بیماری های مشترک انسان و حیوانات (زئونوزها) را دریافت کرده و همچنین در مورد روشهای محافظت از خود در برابر سرایت بیماریهای مشترک از حیوانات آموزش دیده اند. سؤالی که مطرح می شود این است که چنانچه مدرّسی فاقد چنین آموزش های رسمی بوده ، و دانش آموزان مدارس نیز روشهای پیشگیری از بیماریها را ندانند، آیا کار با حیوان در چنین شرایطی صحیح است؟
- ضرورت تشریح حیوانات در مدارس: سؤالی که در حال حاضر برای بسیاری از افراد پیش آمده این است که آیا امروزه واقعاً لزومی برای تشریح حیوانات در مدارس وجود دارد؟ در شرایطی که امروزه در جهان بحث پژوهش و تدریس با استفاده از حیوانات آزمایشگاهی دچار تحولّی عظیم شده و صرفاً تحت کنترل شدید ارگانهایی به نام «کمیته اخلاقی نظارت بر کار با حیوانات آزمایشگاهی» و «ارگانهای حمایت از حقوق حیوانات» و فقط در موارد ضروری قابل اجرا است، آیا تشریح حیوانات زنده امری صحیح است؟
ممکن است گفته شود که این عمل به منظور آموزش علم و علاقه مند کردن دانش آموزان به ادامه تحصیل در رشته های علوم پزشکی صورت می گیرد. این موضوع شاید تا چند سال قبل تا حدودی مصداق داشت، لیکن امروزه موضوعاتی نظیر مشاهده احشاء شکم، ضربان قلب و ... در علوم زیستی به موضوعاتی بسیار بدیهی تبدیل شده که با چند ثانیه جستجو در اینترنت می توان هزاران تصویر، فیلم، انیمیشن و نرم افزارهای شبیه ساز آموزشی را یافت که با کیفیتی حتی بهتر از تشریح حیوان زنده، مطالب علمی را به دانش آموزان آموزش می دهند.
از سوی دیگر، وقتی حتی اساتید دوره دکترای حرفه ای دامپزشکی کشور در حال روی آوردن به استفاده از نرم افزارهای شبیه ساز حیوانات به جای استفاده از حیوان در امر آموزش دروس فیزیولوژی و فارماکولوژی (با بیشترین نیاز به استفاده از حیوانات) می باشند، آیا واقعاً ضرورتی برای تشریح حیوانات در کلاس درس مدارس وجود دارد؟ این موضوع خود بحث سلامت روانی نوجوانان را مطرح می نماید که موضوع کم اهمیتی نیست.
در روزگاری که بیش از هر زمان دیگر جامعه بشری نیازمند مدارا و آشتی با محیط زیست می باشد، آیا صحیح است که یک نوجوان با صحنه مثله شدن یک حیوان زنده در کلاس درس مواجه شود؟ آیا این دانش آموزان کم سن و سال از نظر روانی آماده مواجهه با چنین مواردی هستند؟ و نهایتاً رفتار آینده این افراد با حیوانات و محیط زیست چه خواهد بود؟
با عنایت به موارد فوق به نظر می رسد که تشریح حیوانات در مدارس می تواند مخاطرات بهداشتی و معضلات اخلاقی متعددی به همراه داشته، و موجب آسیب جدی به حیوانات -به عنوان بخشی مهم از محیط زیست- شود؛ و با وجود راهکارهای نوین آموزشی، امری کاملاً قابل اجتناب است.
*متخصص جراحی دامپزشکی
