لیلا مرگن:
زنده یاد محمد حسین جزیرهای چهره ماندگار منابع طبیعی کشور بود که دکترای خود را از کشور بلژیک اخذ کرد. وی در ۱۶ مرداد ۹۵ و در سن ۹۴ سالگی درگذشت. برای گرامیداشت یاد این چهره ماندگار منابع طبیعی نخستین پنل "کنفرانس جنگلهای شمال ایران، گذشته، حال و آینده" به نام وی نامگذاری شده بود. در این پنل قائم مقام سازمان جنگلها با تاکید بر اینکه جنگلهای شمال، دیگر پتانسیلی برای برداشت نداشته و در اجرای طرح تنفس برای این اکوسیستم، سه دهه هم تاخیر داشتهایم، واگذاری طرحهای جنگلداری بر اساس مزایده را خطایی استراتژیک در مدیریت عرصههای جنگلی کشور معرفی کرد.
همایش آینده جنگلهای ایران، گذشته، حال و آینده ششم اردیبهشت ماه در تالار حکمت دانشگاه گیلان برگزار شد. در نخستین پنل این همایش که به نام دکتر محمد حسین جزیرهای چهره ماندگار منابع طبیعی کشور نامگذاری شده بود، ناصر مقدسی قائم مقام سازمان جنگلها بیان کرد: برگزاری چنین نشستهایی در مکانی مثل دانشگاه که بستر بحثهای علمی است، بسیار مطلوب است اما جوهر آزاد اندیشی در نشستهای دانشگاهی باید غلبه داشته باشد.
وی افزود: باید از تکرار مباحثی که قبلا گفته شده پرهیز کرد و مطالبی را ارایه داد که بهخصوص برای نسل جدید و نواندیش ما تازگی داشته، حامل پیام باشد و امید به جامعه تزریق کند.
مقدسی ادامه داد: ظاهرا بهرهبرداری از جنگل مثل موضوع حدیث عشق است که هرچه بگوییم حدیث نامکرر است. در مسئله مدیریت جنگل در حال حاضر در دوران پسا استراحت هستیم. برگشت به گذشته و صحبت از مسایلی که در دو سه سال گذشته به آنها پرداخته شده است، منطقی نیست.
وی با اشاره به اینکه نخستین پنل به نام چهره ماندگار منابع طبیعی دکتر محمد حسین جزیرهای نامگذاری شده است، استفاده از نام مشاهیر و عدم توجه به رسم آنها را نادرست دانست.
به گفته وی دکتر جزیرهای که چکمه پوش بوده و پیشکسوتان فعلی، شاگردان وی بودهاند، مدتها اعلام کرده است که " چنان وضع مشئومی برای جنگلهای شمال ایران حادث شده است که باید به این جنگلها برای مدتی استراحت داد تا قدرت بازتوانی برای جنگل فراهم شود".
خلاء اطلاعاتی درباره جنگلهای ایران
قائم مقام سازمان جنگلها گفت: مسئله استراحت مسئله امروز و دیروز نیست. هر پدیدهای بدون ارتباط و پیوند با گذشته خود نمیتواند تفسیر شود. در گذشته چپاول جنگلهای جلگهای را داشتیم. دکتر جزیرهای نیز در کتابی به نام خدمت و خیانت بیگانگان، به این مسئله پرداخته است. امروز نیز وضعیت جنگلهای ایران مطلوب نیست.
وی اضافه کرد: ما از علم جنگلداری به خصوص بعد از کنفرانس ریو فاصله بسیار زیادی گرفتهایم. به عنوان یک فعال بخش اجرا گاهی فرمها و پرسشنامههایی در راستای تعهدات ایران به کنوانسیونها و توافقنامههای بینالمللی دریافت میکنیم که قادر به تکمیل اطلاعات مورد نیاز این فرمها نیستیم. زیرا دچار خلاء اطلاعاتی در کشور هستیم.
مقدسی یادآور شد: ما نمیدانیم جنگلهای ایران در مواجه با تغییر اقلیم چقدر آسیبپذیر هستند. نقشه پهنهبندی اثرات تغییر اقلیم بر جنگلها را نداریم. نمیدانیم وضعیت درختان و درختچههای در حال انقراض ما چگونه است. برنامههای حفاظتی ما مشخص نیست. ما از علم جنگلداری فاصله داریم و باید این حفره را پر کنیم.
وی ادامه داد: ما در دستگاه اجرایی و سازمان جنگلها فعالیت میکنیم اما چه کسی برای جنگلهای ایران باید مدل مدیریتی بدهد؟
قائم مقام سازمان جنگلها با اشاره به اینکه کشور کوچک ویتنام، کشور بزرگ چین و دهها کشور دیگر، مسئله تنفس را در جنگلهای طبیعی خود اجرا کردهاند، چین را با وجود اجرای توقف بهرهبرداری از جنگلها بزرگترین صادرکننده نئوپان معرفی کرد.
وی افزود: چین از سال ۲۰۰۰ شروع به توقف بهرهبرداری از جنگلهای طبیعی خود کرده است. بر اساس برنامه شانزدهم پنجساله این کشور، آخرین بازمانده جنگلهای طبیعی چین نیز از سال ۲۰۱۷، تحت پوشش تنفس خواهد رفت.
مقدسی بیان کرد: در حال حاضر منحنی واردات چوب چین رو به افزایش است. کشور چین جزء ۱۰ کشور اول جنگلکاری دنیا است. ایران کشوری است که از نظر سرانه جنگل منابع محدودی در اختیار دارد. ایران در طبقه کشورهای خشک، نیمه خشک و فراخشک دستهبندی میشود. پس چگونه کشور خود را دارای منابع جنگلی میدانیم؟ ما چیزی برای از دست دادن نداریم. تعجب میکنم که بعضی از دوستان مسایلی نظیر جایگزین شدن طرح حفاظتی با طرحهای جنگلداری را مطرح میکنند.
وی اضافه کرد: در سازمان جنگلها به دنبال مدیریت پایدار جنگل و یک مفهوم دینامیک و تکاملی برای دستیابی به ابعاد اکولوژی، اقتصادی و اجتماعی هستیم. این رویکرد با تعاریف فعلی ما از علم جنگلداری انطباق ندارد.
قائم مقام سازمان جنگلها تاکید کرد: بر اساس معاهدهای که رئیس جمهور سال گذشته امضا کرده و اهداف توسعه پایدار را پذیرفته است، از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۳۰ مکلف هستیم، آگاهانه و با اراده خود مدیریت پایدار جنگل را که دارای هفت معیار است، در کشور پیاده کنیم. اولین معیار برای مدیریت پایدار جنگل حفاظت است. ما حق نداریم وقتی حفاظت متزلزل است و در جای جای جنگلهای شمال ایران قاچاق وجود دارد، از دیگر مسایل سخن بگوییم. باید روی حفاظت تاکید کرد.
وی ادامه داد: در قانون برنامه ششم مطرح شده که باید یک دوره استراحت به جنگلهای شمال کشور بدهیم. به عنوان یک مدیر اجرایی در سازمان جنگل، بر اساس ارزیابیهای انجام شده به این نتیجه رسیدهایم که استراحت برای جنگلهای ایران ضروری است. ما از شاخصهای پایداری عقب هستیم.
مقدسی تاکید کرد: نظام طراحی جنگل که به صورت بخشی، غیر اکوسیستمی، غیر مشارکتی و تک بعدی است، باید تغییر کند.
به گفته وی طرحهای جنگلداری تا کنون بر اساس امکان برداشت تدوین شده است. به مسایل تنوع زیستی در این طرحها توجه نشده است. به همین دلیل قصد داریم وارد فضای جدیدی شویم. رویکرد جدید سازمان جنگلها نیز مورد استقبال دکتر منوچهر امانی و دکتر مهاجر قرار گرفته است.
قائم مقام سازمان جنگلها یادآور شد: لطفا به بند ط ماده ۳۸ قانون برنامه ششم مراجعه کنید. ما فعلا برای یک دوره گذار، باید توقف بهرهبرداری داشته باشیم و به موازات آن، باید سایر تخریبها را هم متوقف کنیم.
وی افزود: هم بر اساس قانون برنامه ششم و هم در مصوبه بهینهسازی و پایش که در سال ۹۲ به تصویب هیات دولت رسید، باید عوامل آسیبرسان به جنگل متوقف شود. این عوامل شامل معدنکاویها؛ کاربریهای ناسازگار با جنگل، اجرای برنامه بدون آمایش، و غیره است تا جنگلها کارکردهای حیاتی خود را داشته باشند.
مقدسی در پاسخ به کسانی که درباره تامین اشتغال سخن گفته و تعطیلی بهرهبرداری را عامل از دست رفتن شغل معرفی میکنند، به نظرات اساتیدی همچون منوچهر امانی و مهاجر اشاره کرد و گفت: این افراد به استقرار کارخانههای بزرگ صنایع چوب اعتقادی ندارند. اینجا کانادا و روسیه نیست که ما چنین کارخانههایی داشته باشیم. جنگل شمال خط باریکی است که ما به آن دل بستهایم. روزهای تعطیل، مردم برای استنشاق هوای پاک به شمال کشور سفر میکنند اما ما از داخل، این اکوسیستمها را نابود میکنیم.
وی ادامه داد: از جنگلهای شمال ایران ۴۵۰ تا ۵۰۰ هزار متر مکعب چوب برداشت میشود. کاش زودتر برداشت از جنگل را متوقف میکردیم و حتی اجازه برداشت درختان شکسته و افتاده را هم نمیدادیم زیرا از کنار این درختان شکسته و افتاده، آنها که میخواهند، کارها میکنند.
قائم مقام سازمان جنگلها گفت: برای ایجاد اشتغال، اعتقاد داریم کارهای متکی به منابع چوبی باید در کارگاههای محلی انجام شود. سهم چوب جنگلهای شمال ایران در بازار چوب فقط ۱۰ درصد کل مصرف است. کارخانههای مستقر در شمال ظرفیت اسمی ۱۰ میلیون متر مکعب دارند. هدفگذاری آنها برای ۱۴ میلیون متر مکعب انجام شده است. ما با کدام پتانسیل میخواهیم برای رفع تمام نیازهای صنایع چوب از جنگلهای طبیعی استفاده کنیم؟ ما میخواهیم جنگل را به سمت همسالی پیش ببریم؟ ممرز و انجیلی را به نفع گونههای اقتصادی میخواهیم پاک تراشی کنیم؟ آیا دوران این ادبیات تمام نشده است؟
وی افزود: اجرای طرح تنفس، صرفا به عهده سازمان جنگلها نیست بلکه دولت مکلف است استراحت را اجرا کند. همه استانداران باید پای کار بیایند. برای جلوگیری از قاچاق، نیروهای نظامی و انتظامی باید به ما کمک کنند.
به گفته مقدسی سازمان جنگلها قصد دارد شاخصهای مدیریت پایدار جنگل را در جنگلهای هیرکانی اجرا کند.
وی در ادامه با طرح این پرسش که طرحهای در اختیار دانشگاههای مختلف چه نتیجهای در بر داشته، از عدم ارائه الگو توسط دانشگاهها برای مدیریت جنگل، خبرداد.
قائم مقام سازمان جنگلها اضافه کرد: یک میلیون و ۵۰ هزار هکتار جنگل شمال، فاقد طرح مدون و مجری با ساختار است. دانشگاهها برای مدیریت این جنگلها الگو بدهند. قرار است ۹۵۰ هزار هکتار طرحهای جنگلداری با معیارهای هفت گانه مدیریت پایدار جنگل، مدیریت شود. در نگاه آینده، سلامت و بهداشت جنگل مطرح است. بر اساس تجارب دنیا و ۵۰ سال سابقه، برای اجرای طرحهای جنگلداری در سازمان جنگلها، باید طرحی نو در انداخته شود.
وی دست کمک به سوی دانشگاهها دراز کرد و گفت: اگرچه گروهی استراحت را عامل بروز مشکل برای جنگل میدانند اما ما زمانی زیان کردیم که طرحهای جنگلداری را بر اساس قراردادهای مزایده به بخش خصوصی واگذار کردیم و مدیریت زونهای حساس حیاتی را به آنها سپردیم. امروز میخواهیم این رویه را اصلاح کنیم.
مقدسی از به اشتراک گذاشتن اقدامات سازمان جنگلها خبر داد و گفت: تلاش میکنیم با کمک دانشگاهها طرحی نو در اندازیم.
جنگلداری کلاسیک به درستی اجرا نشد
بهزاد انگورج معاون سابق امور جنگل سازمان جنگلها نیز در سخنان خود، دلیل اجرای طرحهای جنگلداری کلاسیک در اروپا را جلوگیری از تهدید جنگلها اعلام کرد.
وی افزود: در ایران نیز برای مقابله با تغییر کاربری، جنگلداری کلاسیک را اجرا کردیم. اگر ما تصویری از گذشته جنگلبانان در دسترس داشتیم، آنگاه میفهمیدیدم که تصویر ما حاوی این نکات است. در واحد طرح جنگلداری، مدیریت علمی و عملی تحت مولفه درجه آمیختگی با هدف استمرار تولید و درآمد حداکثر، توسط گذشتگان پیگیری شده است. این دو مولفه متضمن بقای جنگل بوده است. همه دغدغه جنگلبانان گذشته، بقا و نگهداری جنگل به معنای واقعی بود.
انگورج عنوان کرد: ما در مقطعی از زمان هستیم که جنگلبانان به شدت به تقلید از دانشمندان اروپایی متهم میشوند و گفته میشود که آنها جنگلداری اروپا را به ایران آوردهاند و این مدل تطابقی با جنگلهای ایران نداشته است. بسیاری از منتقدان جنگلداری از واژگان، تعاریف و روش متداول و روشهایی که در حد گفتمان است، استفاده میکنند. همه این روشها برگرفته از همان جنگلداری کلاسیک است. در واقع زبان مشترک مدیریت علمی و فنی ما جنگلداری کلاسیک است و عمده مشکلاتی که باید همه دلسوزان مدیریت جنگل روی آن متمرکز شوند، این نکته است که جنگلداری با جنلگشناسی دارای یک اختلاف است.
وی اضافه کرد: این اختلاف سبب شده که این دو علم نیز در مطالبات مشترک باشند. حوزه هر کدام در دیگری تداخل یابد. بهطور واضح میتوان گفت، جنگلداری فن تلفیق علوم برای مدیریت علمی و عملی است و جنگلشناسی بدون مبانی نظری اکولوژی و مدیریت، نمیتواند شیوه اجرایی در خود داشته باشد.
به گفته معاون سابق امور جنگل سازمان جنگلها، جنگلداری اگر بخواهد رسالت اصلاح جنگل را به عهده داشته باشد و پنج رسالتی که به موجب قانون برای سازمان جنگلها نوشته شده و از ابتدا مطرح بوده است را عملیاتی کند، باید به برخی مسایل توجه کند. اگر جنگلداری رسالت اصلاح جنگل را روی زمین بگذارد، برای حفظ احیا و توسعه جنگل و بهرهبرداری از این اکوسیستم، نیازی به علم جنگلشناسی و اکولوژی ندارد.
وی افزود: روی این نکته باید دقت کنیم. تردید نکنیم که شکافی بین دانشگاه، تحقیقات و اجرا در کشور وجود دارد و این مسئله به مدیریت علمی و عملی آسیب زده است. این شکاف روز به روز عمیقتر میشود. هرچه توان انتقال دانش ضعیفتر شود، این شکاف عمیقتر میشود.
انگورج بیان کرد: در این مقطع، تضارب افکار شدید است. باید آن را مدیریت کنیم و اگر جامعه فصل الخطاب نداشته باشد، همین وضعیت لجام گسیخته فعلی ادامه مییابد و کسانی که هیچ تجربه اجرایی از میدان عمل ندارد، وارد بحث میشود و شکافها را عمیقتر میکنند. حال مدیریت جنگل مناسب نیست.
به اعتقاد وی جنگلداری کلاسیک در ایران ناقص اجرا شده است. جنگلداری کلاسیک با اهداف متنوع تعریف شده و از ابتدا دارای یک هدف واحد نبوده است. اگر جنگلداری نتوانسته به اهداف متنوع مدیریتی خود دست یابد به دلیل نقص در میدان عمل است. البته این نقیصه نیز مختص ایران نیست.
معاون سابق امور جنگل سازمان جنگلها گفت: طرحهایی در کشور داریم که به طور کلی ناقص نوشته شدهاند. طرحهای جنگلداری، خاک و نهالستان ما ناقص نوشته شده است. ما باید تلاش کنیم جنگلداری کلاسیک به طور کامل در کشور به اجرا گذاشته شود. اگر جنگلداری کلاسیک را بهطور کامل به اجرا نگذاریم، از وضعیت حال خارج نمیشویم.
وی بیان کرد: طرح جنگلداری یک طرح بهرهبرداری نیست. این طرح برای نگهداری از جنگل تدوین میشود. باید با همین وضعیت علمی و عملی، جنگل را نگهداری کرد. بهرهبرداری بخشی از برنامه جنگل است. به همین دلیل زمانی که طرحهای بهرهبرداری از برنامههای جنگل منفک شدند، پس از سه سال، این ایده با شکست مواجه شد.
انگورج، بهرهبرداری چند منظوره را اقدامات زراعی داخل جنگل معرفی کرد و رسالت جنگلداری را نگه داشتن ویژگیهای طبیعی یک جنگل اعلام کرد.
به گفته وی جنگلداری مدیریت دانش بنیان را درداخل جنگل به جریان میاندازد. جنگلداری باید مدیریت اجتماع محور را در جنگل به جریان بیاندازد اما در این رابطه موفق نشده است.
معاون سابق امور جنگل سازمان جنگلها ادامه داد: جنگلداری کلاسیک متکی به اقتصاد درون جنگل بوده و به دنبال اعتبارات دولتی نیست زیرا به تخصیص به موقع این اعتبارات نمیتوان اعتماد کرد. این مسئله را تجربه ۵۰ ساله اجرایی ما ثابت کرده است.
وی افزود: جنگلداری کلاسیک با اقتصاد درونزا مدیریت خود را انجام میدهد. بزرگترین مشکل مدیریت جنگل که سبب شد جنگلداری کلاسیک با اهداف متنوع به اجرا گذاشته نشود، رفع تعارض درون جنگل بود که در تعارضات جنگل اعم از تعریف دام، مصرف هیزم و زراعت محاط داخل جنگل -که بزرگترین مشکل مدیریت جنگل بود-، با اقتصاد درونزا امکانپذیر است. در استان گلستان و مازندران که دارای طرحهای قدیمی هستند، عملا مشکل دام نداریم.
انگورج یادآور شد: در جنگل باید سیاست جنگل حاکم شود. مدیریت جنگل نمیتواند تحت تاثیر سیاست عمومی جامعه جنگل و مدیریت قرار گیرد.
وی تاکید کرد: مدیریت آینده جنگل باید اجتماع محور با اهداف متنوع و اقتصاد درونزا داشته باشد. باید هدف متناسب با ظرفیتها به دنبال فرصتهای قابل بهرهبرداری داشته باشیم. عوامل ذینفع باید در تصمیمسازیها مشارکت داشته باشند و از فرصتهای مختلف درآمد ایجاد کنیم تا بهرهبرداری سنتی را سازماندهی کنیم. اگر مدیریت علمی و عملی جنگل ساز و کار جدید تعریف نکند، در تعارض دام و جنگل و مصرف هیزم که چهار میلیون متر مکعب از حجم سرپای جنگل را به خود اختصاص میدهد، جنگل از بین میرود و مسئله قاچاق تشدید خواهد شد. به این ترتیب مدیریت علمی و عملی به بن بست کشیده میشود.
جمهوری آذربایجان به دنبال ثبت جنگلهای هیرکانی
سید محسن حسینی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز درباره مراحل ثبت جنگلهای هیرکانی در فهرست آثار یونسکو سخن گفت.
به گفته وی همانطور که جمهوری آذربایجان ورزش چوگان و بحرین صید مروارید را که جزء آثار ایرانی هستند به نام خود ثبت کردهاند، این بار جمهوری آذربایجان به دنبال ثبت جنگلهای هیرکانی به نام خود است.
این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: ایران پتانسیلهای زیادی برای ثبت در فهرست میراث طبیعی یونسکو دارد اما تنها اثر طبیعی ثبت شده کشور، بیابان لوت است.
وی افزود: جمهوری آذربایجان فقط ۲۰ هزار هکتار جنگل هیرکانی دارد اما وسعت این جنگلها در ایران ۱,۹ میلیون هکتار است. در واقع آذربایجان دارای یک پارک جنگلی هیرکانی است اما در جریان تشکیل پرونده برای ثبت جنگلهای هیرکانی، این کشور حتی برای ایران شروطی هم در نظر گرفته بود.
حسینی عنوان کرد: برای ثبت یک اثر در فهرست یونسکو، آن اثر باید واجد جهانی بودن باشد. ضمن اینکه پس از ثبت اثر، تمام جهان برای جبران خسارات وارد به این اثر بسیج خواهند شد. به این ترتیب بخشی از جنگلهای هیرکانی که ثبت میشود مسئولیت حفاظت آن با کل جهانیان خواهد بود.
وی افزود: روزگاری بزرگترین ببر شناخته شده دنیا در جنگلهای هیرکانی زندگی میکرد که متاسفانه امروز آن را از دست دادهایم. تمرکز مناطق حفاظت شده ایران در جنگلهای خزری است. درختان دیرزیست بسیار با ارزشی در این عرصهها داریم که با ثبت جنگلهای هیرکانی، میتوانیم آنها را حفظ کنیم.
به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس از ۱۱ گونه پلنگ موجود در جهان، پلنگ آذری به عنوان بزرگترین گونه پلنگ دنیا در جنگلهای هیرکانی زندگی میکنند. ثبت این جنگلها به دلیل تمرکز گونههای فسیل جنگلهای خزری، میتواند به ما کمک کند. گونههایی داریم که در سایر نقاط جهان وجود ندارد. حیات وحش با ارزش جنگلهای خزری، ویژگی تنوع زیستی، تنوع اقلیمی و خاکی به عنوان سرمایههایی بزرگ، میتواند به ما کمک کند تا این جنگلها را در فهرست یونسکو ثبت کنیم.
وی افزود: با ثبت نام آثار طبیعی و تاریخی در لیست یونسکو، علاوه بر امکان جذب گردشگر، قادر به جذب اعتبارات بینالمللی برای حفاظت از این آثار هستیم./
منبع:ایانا