ایران، محل زمستان‌گذرانی بخشی از میلیون‌ها پرنده‌ای است که از نقاط سرد کره‌زمین به این دیار سفر می‌کنند، اما شکار غیرمجاز و بی‌رویه آنها، کشور را به سرزمینی غیرایمن برای پرندگان مهاجر تبدیل کرده و سبب شده برخی گونه‌ها، مکان دیگری را برای زمستان‌گذرانی انتخاب کنند.
برای نمونه، سال‌هاست در چنین مواقعی چشم فعالان محیط زیست به آسمان دوخته می‌شود تا ببینند تک درنای سیبری باقیمانده از دسته‌های بزرگ این پرنده، بار دیگر به دامگاه از باران خواهد آمد یا نه؟ عروس غازها هم ترجیح می‌دهند به جای ایران به آسیای میانه سفر کنند. شاید آنجا از این مهمانان استقبال بهتری شود. آمار شفاف و روشنی از تعداد پرندگانی که در جریان مهمان‌کشی زمستانه شکارچیان غیرمجاز ایرانی جان خود را از دست می‌دهند، در دست نیست، اما به گفته برخی کارشناسان و فعالان محیط زیست، براساس مطالعاتی که یک نهاد بین‌المللی انجام داده، ایران رتبه دوم پرنده‌کشی را به خود اختصاص داده است.
آتش حرص و آز؛ تغییر سبک زندگی
بسیاری از دامگاهداران در کشتار پرندگان مهاجر سنگ‌تمام می‌گذارند، چون می‌خواهند در فصل مهاجرت پول زیادی به جیب بزنند. برخی از آنها ادعا می‌کنند اگر خوب شکار کنند، می‌توانند در پایان زمان مهاجرت برای فرزندشان خودروی شاسی بلند بخرند یا به مسافرت آنچنانی بروند.
محمدالله قلی،کارشناس و فعال محیط زیست در گفتوگو با جام‌جم، پرنده کشی در فریدونکنار را ناشی از نیاز مالی ساکنان این منطقه نمی‌داند، زیرا وقتی یک فرد دامگاه را برای یک فصل به قیمت 30 میلیون تومان اجاره می‌کند، حتما به اندازه 100 میلیون تومان از آن درآمد کسب خواهد کرد. به اعتقاد او، فریدونکنار منطقه ثروتمندی است که مردم آن، راه‌های کسب درآمد متعددی دارند و درآمدهای حاصل از فروش پرندگان زنده، به حدی زیاد و جذاب است که مردم این منطقه از آن چشمپوشی نمی‌کنند.
الله‌قلی، تالاب گمیشان را یکی از تالاب‌های مهم استان گلستان معرفی می‌کند که به دلیل صید غیرمجاز این تالاب به تامین‌کننده قوهای باغ پرندگان تهران و سایر باغ‌های پرندگان سراسر کشور تبدیل شده بود، چراکه شکارچیان گلستانی هر قطعه پرنده را به قیمت پنج میلیون تا پنج میلیون و 500 هزار تومان به این مراکز می‌فروختند. همین طور قوهای باغ پرندگان محلات که به گفته او شرایط نگهداری آنها بسیار بد بوده، از فریدونکنار خریداری شده بودند. این فعال محیط زیست، جذابیت تجارت پرندگان زنده و گوشت پرندگان مهاجر را مهم‌ترین دلیل دوام بازار فریدونکنار، دشواری ساماندهی این بازار و حتی توسعه بازارهایی از این دست در جنوب کشور معرفی می‌کند.
به گفته او براساس مطالعه‌ای که سازمان‌های بین‌المللی محیط زیست درباره پرندگان مهاجر انجام داده، ایران بدون در نظر گرفتن آمار کشتار پرندگان در خوزستان، رتبه دوم کشتار پرندگان مهاجر را به خود اختصاص داده است.
الله‌قلی بیان می‌کند: مطالعه میزان شکار در استان خوزستان در حال پیگیری است و با وسواس زیاد، توسط یک تیم مطالعاتی در دست انجام است.
به گفته او در خوزستان مردم با ایجاد تالاب‌های مصنوعی به نام محمیه، اقدام به صید پرندگان می‌کنند. این محمیه‌ها با مهندسی خاص و سرمایه‌گذاری در مناطقی که سابقه تالابی ندارند، ساخته می‌شود و از کناره‌های کارون و کرخه، با استفاده از ماشین‌آلات سنگین، آبراهه‌هایی درست می‌شود که آب را به داخل محمیه‌ها هدایت و مسیر را برای صید پرندگان هموار می‌کند.
قانون هست، اما اجرا نمی‌شود
ساماندهی دامگاه‌ها برای جلوگیری از انقراض نسل پرندگان مهاجر، از نظر بسیاری از فعالان محیط زیست ضروری است. صادق صادقی‌زادگان، رئیس سابق گروه پرندگان سازمان حفاظت محیط زیست در گفتوگو با جام‌جم می‌گوید: برای ساماندهی شکار غیرمجاز پرنده، خلأ قانونی نداریم، اما باید این قوانین به مرحله اجرا در بیاید.
به اعتقاد او با هر تخلفی باید مقابله شود، اما وجود جنبه سنتی و تاریخی برای بازار فریدونکنار سبب می‌شود که مردم، شکار پرندگان را حق خودشان بدانند، ضمن آن که بخشی از صیادان پروانه شکار دارند و این مساله سبب می‌شود، مقابله با تخلفاتی که در این منطقه رخ می‌دهد، کمی سخت شود.
به گفته صادقی‌زادگان، سال گذشته قانونی تصویب شده که عرضه پرنده زنده در بازار فریدونکنار ممنوع اعلام شده و به این ترتیب با چنین تخلفی برخورد خواهد شد.
او درباره این که آیا با توجه به شرایط اقلیمی فعلی، صدور مجوز شکار پرنده مهاجر منطقی است، پرندگان آبزی را دارای قدرت تولید مثل بالایی دانسته و می‌گوید: این پرندگان بین هفت تا 10 جفت پرنده دیگر در هر فصل تولید می‌کنند، اما هیچ کس منکر ضرر شکار بی‌رویه نیست. بحث شرایط اقلیمی و شکار بی‌رویه روی جمعیت پرندگان فشار وارد می‌کند. خشک شدن تالاب‌ها، شرایط را برای زندگی پرندگان سخت می‌کند، اما می‌توان براساس آمارهای موجود، برای مناطق دارای پتانسیل پروانه شکار صادر کرد.
خطر شیوع آنفلوآنزا در سیاهچاله پرندگان مهاجر
سال‌هاست، بحث ساماندهی صید غیرقانونی پرندگان و جمع شدن معروف‌ترین بازار عرضه محصولات حاصل از این فعالیت غیرقانونی یعنی بازار فریدونکنار، در رسانه‌ها و میان مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست مطرح است، اما تاکنون دولت نتوانسته در این زمینه موفقیتی به دست آورد.
شرایط شکار پرندگان مهاجر در این منطقه آنقدر بحرانی است که به آن لقب سیاهچاله پرندگان مهاجر داده‌اند.
به اعتقاد برخی کارشناسان، شیوع بیماری آنفلوآنزا در کشور و بومی شدن ویروس H5N8 می‌تواند دلیل بسیار محکمی باشد که مسئولان با شکار غیر قانونی پرندگان و بازارهای غیرقانونی عرضه این حیوانات مقابله کنند، زیرا اگرچه این ویروس هنوز به انسان منتقل نشده، اما تلفات گسترده‌ای در پرندگان مهاجر و صنعت مرغداری کشور ایجاد کرده و معیشت عده زیادی از افرادی را که زندگی آنها به صنعت مرغداری وابسته است، تهدید می‌کند.
نیمی از پرندگان مهاجر دربرابر مرگ
پرندگان برای حضور در یک منطقه باید احساس امنیت داشته باشند، اما صید غیرمجاز و بیش از حد در ایران، این احساس امنیت را از آنها سلب کرده است. جمشید منصوری، مولف کتاب راهنمای پرندگان برآورد می‌کند، از حدود پنج میلیون پرنده مهاجر وارد شده به ایران، 5/2 تا سه میلیون پرنده شکار می‌شوند. به گفته او، تغییرات آب و هوایی در کره زمین به همراه ناامنی مناطق برای سکونت پرندگان، زمینه انقراض بسیاری از گونه‌ها را فراهم کرده است. بعضی پرندگان مثل عروس غاز به دلیل نبود احساس امنیت دیگر به سوی ایران پرواز نمی‌کنند. در گذشته 20 تا 30 هزار پرنده در ایران سکونت داشت که این رقم در حال حاضر به 2000 تا 3000 پرنده رسیده است. این پرندگان به کشورهای خاور دور مثل چین مهاجرت می‌کنند و جمعیت آنها در مناطق زیاد شده است.
منصوری با اشاره به توسعه روش‌های صید غیرقانونی در فریدونکنار، درباره مسامحه سازمان محیط زیست در برخورد با متخلفان بیان می‌کند: وضع معیشتی مردم سبب می‌شود، محیط زیست در برخورد با آنها خیلی جدی نباشد. آن طور که او توضیح می‌دهد، استفاده از تور هوایی برای شکار پرنده ممنوع است، زیرا همه پرندگان در تورهای هوایی گیر می‌کنند و میزان شکار افزایش می‌یابد. در حالی که براساس قانون و صید، هر شکارچی هر روز فقط می‌تواند پنج تا ده اردک یا یک غاز شکار کند، اما تورهای هوایی تعداد زیادی پرنده را اسیر می‌کنند.
به اعتقاد مولف کتاب راهنمای پرندگان، بی‌توجهی محیط زیست، بیتفاوتی مردم و شکارچی‌ها سبب شده که نتوانیم صید پرندگان مهاجر را ساماندهی کنیم و امیدی هم به بهبود این وضعیت نیست.
او ادامه می‌دهد: در مناطق حفاظت شده یا تالاب انزلی تیراندازی ممنوع است، ولی افراد خاص و ذی‌نفوذ می‌توانند در این مناطق شکار کنند. محیط‌بانان هم به خاطر ترس از این افراد، جلوی شکار را نمی‌گیرند. شکار قرقاول محدودیت‌هایی دارد، اما روسای ادارات کل محیط زیست نمی‌توانند به افراد مافوق خود در استانداری پروانه ندهند. ادارات کل محیط زیست، ده پروانه برای فروش دارند و باید این پروانه‌ها را به مافوقان خود در استانداری‌ها بدهند.
منصوری می‌گوید: برای ساماندهی شکار پرندگان باید قوانین بدرستی اجرا شود. سازمان محیط زیست با تور هوایی به طور کامل مقابله می‌کند، زیرا اگرچه شکار بیش از 15 اردک ممنوع است، اما خود شاهد بودم که شکارچیان با تور هوایی 50 پرنده صید کردهاند. این مسائل برای سازمان محیط زیست مهم نیست و در صورتی که مردم محلی بخواهند، می‌توانند تورهای هوایی را جمع کنند.
پرنده‌نگری به جای پرنده‌کشی
وجود سابقه تاریخی شکار پرندگان مهاجر در مناطقی نظیر فریدونکنار، کار مقابله با صید غیرمجاز را دشوار کرده است. مردم به تدریج شیوه‌های صید را تغییر داده و زمینه انقراض نسل پرندگان مهاجر را فراهم کردهاند. هوشنگ ضیایی، کارشناس حیات وحش در این باره به جام‌جم می‌گوید: دامگاه‌ها با گذاشتن دام هوایی به قدری کوچک شده‌اند که پرنده‌ای در آنها باقی نمی‌ماند. صیادان با رها کردن آب در مزارع، فضایی جدید برای زندگی پرنده ایجاد می‌کنند.
به گفته ضیایی، دامگاهداران فریدونکنار برای جلب پرندگان در منطقه امنیت برقرار می‌کنند و اگر از شیوه‌های جدید صید استفاده نکنند و فقط صید سنتی داشته باشند، درصد کمی از پرندگان را شکار می‌کنند.
او به جذابیت روش صید سنتی اشاره و عنوان می‌کند: دامگاهداران مرغابی‌های اهلی به نام مرغابی خائن تربیت می‌کنند و زمان پرواز پرندگان وحشی، این مرغابی‌ها را پرواز می‌دهند تا چند پرنده وحشی را به محل صید بکشاند. اگر ترتیبی داده شود که محیط زیست این پرندگان را برای پلاک‌گذاری خریداری کند، میزان کشته شدن پرندگان مهاجر کاهش می‌یابد.
آن طور که ضیایی بیان می‌کند، حتی دامگاهداران می‌توانند علاقه‌مندان دیدن پرندگان یا روش‌های صید سنتی را به عنوان گردشگر با دریافت هزینه هدایت کنند. به این ترتیب آنها از پرندگان زنده نیز کسب درآمد می‌کنند و میزان شکار کاهش می‌یابد. او با اشاره به صید تعداد زیادی از پرندگان با استفاده از تور هوایی، مقابله قدم به قدم با روند مخرب شکار پرندگان را ضروری می‌داند.
به گفته او باید ابتدا تورهای هوایی جمع شود، بعد شیوه‌های صید غیرسنتی کنترل شود و در نهایت با جایگزین کردن درآمدهای توسعه گردشگری به جای شکار، وضعیت منطقه ساماندهی شود. به این ترتیب خیلی زود می‌توان دامگاهداران را مقید کرد که پروانه داشته باشند و در صورت اجرای روش‌های غیرقانونی صید، پروانه آنها را لغو کرد.
ضیایی تاکید می‌کند: اگر دامگاه‌ها نباشند، پرندگان در هر نقطه‌ای که آب باشد، پراکنده شده، تعداد زیادی از آنها شکار می‌شوند در حالی که با ساماندهی دامگاه‌ها، 10 درصد پرندگان مهاجر شکار می‌شوند و 90 درصد آرامش خواهند داشت.
برخورد نمایشی سازمان حفاظت محیط زیست
کارشناسانی مانند محمدالله قلی فعالیت‌های معصومه ابتکار، رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط زیست برای ساماندهی بازار فریدونکنار را نمایشی می‌دانند و معتقدند، ابتکار مجدانه بحث مقابله با شکارچیان پرندگان را پیگیری نکرده است. چنین کارشناسانی به فعالیت رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط زیست نیز امیدوار نیستند. به گفته الله‌قلی، سخنان ناامیدکننده عیسی کلانتری درباره فدا نکردن مساله آب به خاطر چند یوزپلنگ، این ذهنیت را ایجاد کرده که مساله حیات وحش برای رئیس فعلی سازمان حفاظت محیط زیست، اهمیتی ندارد.
