نگران نباشید،هنوز شمشاد سالم در جنگل داریم!

لیلا مرگن:

شمشاد ایرانی چندی است مورد هجوم آفت شب‌پره شمشاد قرار گرفته است. پیش از این هم بلایت شمشاد به جان این گونه سایه پسند و بومی جنگل‌های شمال افتاده بود. درگیر شدن شمشاد ایرانی با یک آفت و بیماری طی چند سال گذشته، ادامه حیات این گونه در طبیعت ایران را به شدت تهدید می‌کند. در چنین شرایطی بسیاری از کشورها برای جلوگیری از انقراض نسل یک گونه در طبیعت، قلمه‌ها، بذر و ژرم پلاسم آن را در محیط‌هایی کنترل شده ذخیره می‌کنند تا بعد از مساعد شدن شرایط، نسبت به ترمیم مجدد محیط طبیعی با استفاده از ذخایر موجود، اقدام کنند. اما در نهایت تعجب سازمان جنگل‌ها یک و نیم میلیارد تومان بودجه مقابله با بیماری شب پره شمشاد را صرفا صرف محلول پاشی و سم پاشی‌هایی می‌کند که تاکنون بی‌‎اثر بوده و معاونت حفاظت و امور اراضی سازمان جنگل‌ها با این توجیه که قلمه‌گیری شمشاد وظیفه معاونت امور جنگل این سازمان است، هیچ بودجه‌ای به قلمه‌گیری اختصاص نداده و بخش مهمی از عملیات حفاظت از گونه شمشاد را به فراموشی سپرده است.

شمشاد ایرانی گونه بومی جنگل‌های شمال است که در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار دارد. این گونه سایه پسند که در زیر آشکوب درختان بلوط، شب خسب و افرا در مناطق جلگه‌ای زندگی می‌کند با توسعه زمین‌های کشاورزی، تغییر کاربری اراضی جلگه‌ای و حذف درختان تنومندی بلوط از جنگل‌های جلگه‌ای در معرض خطر انقراض قرار گرفت و امروز در لکه‌های محدودی جوامع بلوط شمشادستان را مشاهده می‌کنیم. اما در سال‌های اخیر شیوع بیماری بلایت و سپس ظهور آفت شب پره شمشاد در میان پایه‌های شمشاد به جا مانده در جنگل‌های جلگه‌ای، این گونه را یک گام به انقراض نزدیک‌تر کرده است. شب‌پره آفتی وارداتی و سوغات کشورهای دیگر است که به دلیل ضعف سیستم قرنطینه‌ای و هشدار سریع وارد ایران شده و تا خوردن کامل برگ‌های درخت شمشاد و پوست‌های جوان تنه درخت و در نهایت خشکی کامل این گونه پیش می‌رود. حشره خوش اشتهایی که در تمام طول سال می‌توانید فازهای مختلف پرورش آن شامل کرم، شفیره و حشره بالغ را نظاره‌گر باشد. کرم خوش خط و خالی که چون تازه به ایران وارد شده، دشمن طبیعی ندارد. یعنی پرندگان و دشمنانی که ممکن است از این حشره به عنوان غذا استفاده کنند، هنوز با طعم آن آشنا نیستند بنابراین کمتر پرنده‌ای به سراغ این حشره ناشناس می‌رود و در نتیجه شب‌پره تنبل که قدرت پروازی چندانی هم ندارد، با فراغ بال در غیبت اقدامات کنترلی سازمان جنگل‌ها در حال تکثیر شدن و تغذیه از درختان شمشاد است. در شرایطی که هر روز از گوشه‌ گوشه جنگل‌های شمال خبر می‌رسد که توده‌های سالم شمشاد در حال آلوده شدن به آفت شب‌پره است و سموم و محلول‌های بیولوژیکی تجویزی برای کنترل این آفت هم بی‌اثر بوده، بهمن افراسیابی مدیر کل دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها بلااثر بودن نسخه‌های تجویزی را تکذیب می‌کند. وی پیش‌تر اعلام کرده بود که مبارزات آنها بر علیه آفت صرفا در مناطق جلگه‌ای و جاهایی که دسترسی به آن مناسب بوده انجام شده است. در نتیجه آفت از نقاطی که محلول پاشی نشده به محل‌هایی که مبارزه در آن انجام شده بود، بار دیگر کوچ کرده است!

تخصیص اعتبار به گیلان و مازندران

شنیده‌ها از اختصاص یک و نیم میلیارد تومان اعتبار برای مبارزه و کنترل آفت شب پره شمشاد از محل اعتبارات سازمان پدافند غیرعامل خبر می‌داد. اما در تماس با بهمن افراسیابی مدیر کل دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها دریافتیم که این اعتبارات را خود سازمان جنگل‌ها برای مبارزه با شب‌پره اختصاص داده است.

وی درباره نحوه هزینه کرد این اعتبارات به ایانا می‌گوید: ما اقدام به ارزیابی مناطق محلول پاشی شده در ماه گذشته کردیم. کمیته تخصصی گیاهپزشکی جلسه برگزار کرد و بازدیدی نیز با حضور اساتید دانشگاه و اعضای هیات علمی بخش تحقیقات از مناطق محلول پاشی شده داشتیم.

افراسیابی بیان می‌کند: بعد از بازدید تصمیمات جدیدی اتخاذ شد. تقاضای یک و نیم میلیارد تومان اعتبار کردیم و با موافقت سازمان جنگل‌ها، یک میلیارد تومان اعتبار به اداره کل منابع طبیعی ساری-نوشهر و ۵۰۰ میلیارد تومان نیز به اداره کل منابع طبیعی گیلان دادیم.

وی اضافه می‌کند: قصد داریم تمام مناطق آلوده شده را تحت پوشش قرار دهیم. چند روزی است که همکاران ما محلول پاشی را آغاز کرده‌اند.

در بسته اولیه‌ای که برای نجات شمشاد نوشته شده بود، اشاره‌ای نیز به قلمه‌گیری و ذخیره‌سازی بذر و ژرم پلاسم شمشاد هم شده است. در تمام دنیا در مواقعی که یک گونه در معرض خطر، در مقابله با آفات خطرناک به شدت آسیب می‌بیند، ذخیره‌سازی اکوتیپ‌های (تغییرات ژنتیکی که افراد مربوط به یک گونه در نقاط مختلف جغرافیایی پیدا کرده‌اند را اکوتیپ یا بوم‌مونه می‌گویند) مختلف آن گونه در دستور کار تصمیم‌سازان قرار می‌گیرد. اما افراسیابی در پاسخ به اینکه آیا اعتباری برای قلمه‌گیری شمشاد لحاظ شده است یا خیر، تخصیص اعتبار و اقدام در این رابطه را جزء وظایف معاونت امور جنگل سازمان جنگل‌ها اعلام می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: یکی از سیاست‌های اتخاذ شده برای نجات شمشاد قلمه‌گیری ازاین گونه است اما اعتبارات آن در بخش حفاظت دیده نشده است! اعتبار مورد نیاز برای این کار باید توسط بخش جنگل تامین شود. موضوع قلمه‌گیری در کمیته تخصصی گیاهپزشکی سازمان تصویب شده است و یکی از سیاست‌های اجرایی سازمان است اما باید معاونت جنگل بگوید که کی و کجا قلمه‌گیری را انجام خواهد داد.

پیش از این عباسعلی نوبخت معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها وعده قلمه‌گیری شمشاد توسط بخش خصوصی را داده بود اما از آنجا که این روزها این معاونت به شدت درگیر مسایل مالی ناشی از اجرای طرح تنفس و تعطیلی طرح‌های جنگلداری است و گویا اعتباری به این مسئله در اختیار ندارد و به بخش خصوصی برای قلمه‌گیری اختصاص نداده است، هیچ قلمه‌ای نیز تهیه نشده است.

در حالی که همه کارشناسان نگران بقای شمشاد با وجود حمله شب‌پره به این گونه هستند و هر روز عکس‌ها و فیلم‌های مربوط به توده‌های جدید درگیر شده در فضای مجازی منتشر می‌شود و توده‌های سالم سال گذشته، به گواه تصاویر و فیلم‌ها، امسال به چوب‌های خشک تبدیل شده‌اند، افراسیابی مدعی می‌شود: نباید نگران شمشاد بود. هنوز شمشاد سالم در جنگل داریم. در ذهنتان نباید این‌گونه قلمداد شود که کل شمشادها را از دست داده‌ایم. در گلستان آلودگی خیلی کم است و در مازندران بخش نوشهر دچار مشکل هستیم که اقدامات خوبی در آنجا انجام داده‌ایم.

۷۰۰ میلیون تومان اعتبار نسل شمشاد را نجات می‌دهد

اقداماتی که از نگاه اسفندیاری خوب توصیف می‌شود از نگاه بسیاری از کارشناسان بی‌اثر است زیرا هر روز توده‌های بیشتری از شمشاد درگیر آفت شب‌پره شده و فرصت قلمه‌گیری را از دست می‌دهند. تماس خبرنگار ایانا با مسعود منصور معاون حفاظت و امور اراضی سازمان جنگل‌ها برای توضیح خواستن درباره دلیل عدم اختصاص بودجه به بحث قلمه‌گیری بدون نتیجه باقی می‌ماند. در تماس با تلفن همراه معاون حفاظت و امور اراضی سازمان، صدایی که به صدای وی بسیار شباهت دارد به تماس‌های مکرر خبرنگار ایانا پاسخ می‌دهد و می‌گوید معاون مربوطه در جلسه حضور دارد!

یونس مهدوی مجری طرح تولید نهال شمشاد که طرحی مشترک بین دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و سازمان جنگل‌هاست، درباره هزینه مورد نیاز برای قلمه‌گیری شمشاد به ایانا می‌گوید: بر اساس برنامه‌ریزی‌هایی که در گذشته انجام شده بود، باید از ۵۰ تا ۷۰ توده سالم شمشاد در سه استان شمالی قلمه‌گیری می‌شد. این قلمه‌ها در یک نهالستان ایزوله نگهداری می‌شد تا بعد از ۴ یا پنج سال، با کنترل آفت در جنگل، نهال‌های هر منطقه، به محل اصلی خود بازگردانده شود.

اکوتیپ‌های مختلف گونه‌های گیاهی در شرایط مختلف پاسخ‌های متفاوتی به شرایط محیطی می‌دهند. مقاومت این اکوتیپ‌ها که از ارتفاعات مختلف جمع‌آوری می‌شون،د در برابر شرایط محیطی متفاوت بوده و اگر اکوتیپ ارتفاعات پایین در مناطق بالا کشت شود، ممکن است با بروز یک سرمای دیررس، گونه گیاهی از بین برود. بنابراین برای موفقیت جنگل‌کاری‌ها، اصولا هر اکوتیپ را در ارتفاع برداشت می‌کارند.

مجری طرح تولید نهال شمشاد عنوان می‌کند: براین نجات شمشاد باید ۲۰ هزار نهال تولید شود. هزینه تولید این تعداد نهال همراه با نگهداری آن به مدت یکسال، ۷۰۰ میلیون تومان است. برای سال‌های بعد باید هزینه نگهداری در نظر گرفته شود.

تامین رقم ۷۰۰ میلیون تومان برای انقراض نسل یک گونه، عدد زیادی نیست اما سازمان جنگل‌ها با تخصیص بد اعتبارات، فرصت نجات شمشاد را از ایران می‌گیرد. زیرا مهدوی معتقد است که به سرعت شب پره شمشاد در حال پیشروی به سایر مناطق است.

سازمان جنگل‌ها نه تنها اعتبارات خود را در مسیر نادرست هزینه کرده است بلکه پول خود را صرف روش‌هایی می‌کند که آزموده شده و ناموفق بودن آن اثبات شده است. محمد طاهر بوستانی کارشناس منابع طبیعی که محلولی صد درصد گیاهی برای مبارزه با آفت شب‌پره شمشاد تولید کرده در گفتگو با ایانا از تجربه حضورش در کمیته گیاهپزشکی سخن می‌گوید.

وی مدعی است در حالی که کارشناسان این کمیته به ناموفق بودن اثر محلول B.T در این جلسه اقرار کرده‌اند و دیملین هم سمی است که ورود آن به طبیعت مضر است، اما به استفاده آزمایشی از محلول صد درصد گیاهی وی که به ازای هر لیتر بین ۷۰۰ تا هزار تومان هزینه دارد، پاسخ منفی داده شده است.

بوستانی مدعی است: محلول تولیدی وی بر روی لاروهای سن یک و دو و سه اثر کنترلی داشته و منجر به مرگ آنها می‌شود. لاروهای سن چهار و پنج هم اگر برگ آغشته به این محلول گیاهی را بخورند، روز بعد تلف می‌شوند. وی همچنین می‌گوید: این محلول صد درصد گیاهی به دلیل ایجاد گریز در حشره بالغ، مانع تخم‌گذاری آن می‌شود.

با در نظر گرفتن مجموع مباحث مطرح شده توسط کارشناسان در زمینه مدیریت آفت شب‌پره شمشاد و نجات این گونه ارزشمند، فقط یک شعر در ذهن متبادر می‌شود: به یزدان اگر ما خرد داشتیم/کجا این همه حال بد داشتیم.

منبع:ایانا