هراس هراز!
لیلا مرگن:
دپوی نامناسب زباله در حاشیه رودخانه هراز درست کمی بالاتر از سد منگل (هراز) نه تنها آب این رودخانه را آلوده می‌کند بلکه محصول تولید شده در بهترین خاک‌های ایران را هم مسموم می‌کند. در حالی دست و دلبازانه خاک کشور را با دپوی غیر بهداشتی زباله نابود می‌کنیم که کارشناسان وضعیت منابع خاک ایران را بحرانی‌تر از آب اعلام می‌کنند. رودخانه هراز با شیرابه حاصل از زباله‌های دپو شده در کوه شاه زید آلوده می‌شود و این آلودگی، خاک مرغوب کیلومترها دورتر از محل دفن زباله را از طریق آبیاری با آب رودخانه هراز آلوده می‌کند. برای حذف این آلودگی از خاک، حتی اگر همین امروز دست به کار شویم دیر است و به سالیان درازی زمان نیاز داریم. به این ترتیب، با بی‌تدبیری در دفع پسماند، نه تنها منابع پایه را نابود می‌کنیم بلکه سرطان را به خانه ساکنان شمال صادر می‌کنیم.
اینجا در بخش شیمی درمانی بیمارستان امام خمینی (ره) از هر ۱۰ نفر چهار نفر شمالی هستند. مبتلایان به سرطان نمی‌دانند چرا به این بیماری هولناک دچار شده‌اند اما می‌دانند که سن سرطان در شمال کشور پایین آمده و جوان‌ترها در اوج جوانی، ناگزیرند با این غول هولناک دست و پنجه نرم کنند. گروهی که توان مالی بیشتری دارند با این امید که در پایتخت خدمات بهتری برای درمان بیماری سخت سرطان دریافت کنند، فرزندان خود را به تهران آورده‌اند و می‌گویند که بیمارستان‌های شمال هم مملو از بیماران سرطانی است. شور زندگی و درد بیماری در چشمان جوانان شمالی مبتلا به سرطان کاملا پیداست اما آنها نمی‌دانند که هوای مملو از بخارات سموم قارچ کش و علف کش و بخارات سموم کشاورزی، آب ناسالم آلوده به شیرابه زباله و یا ژنتیک، عامل شیوع این بیماری در بین آنها است. مسئولان نمی‌دانند یا نمی‌خواهند توضیح دهند که چرا مردم شمال کشور بیش از سایر نواحی به این بیماری مبتلا می‌شوند. برخی بر این باورند که مکان‌یابی نادرست محل‌های دفع زباله، آب را ناسالم کرده و مردم شمال را مبتلا به این بیماری صعب العلاج می‌کند. در برنامه کاری خود، سفر به محل‌های دفن زباله را پیش‌بینی می‌کنم که پیشنهاد سفر به مازندران برای بازدید از چند محل دپوی زباله این استان، از سوی یکی از همکارانم ارائه می‌شود. می‌پذیرم و با تیم خبرنگاران همراه می‌شوم. مسیر جاده هراز را طی می‌کنیم و به کوه شاه زید یکی از چندین مرکز دفن غیر بهداشتی زباله در شمال می‌رسیم. کوهی مملو از زباله همراه با بوی تعفنی که غیر قابل تحمل است. کارگران افغانی در لابه‌لای زباله‌ها مشغول بسته‌بندی مواد پلاستیکی هستند. ۳۰ سال است که این مکان برای دفن زباله‌های شهر آمل است. جنگل دامنش را بالا کشیده تا با این زباله‌ها آلوده نشود. اولین نشانه‌های رویش درختان درست در بالای معدن شن و ماسه‌ای که پشت این تل زباله قرار گرفته، قابل مشاهده است. در واقع در یک فضای چندین کیلومتری هیچ اثری از رویش گیاه و درختان جنگلی نیست در حالی که روزگاری در همین کوه مملو از زباله، درختان زندگی می‌کردند. معدن شن و ماسه در میان بوی تعفن ناشی از زباله‌ها دل کوه را می‌خراشد و تجارت پرسودی را برای صاحبش رقم می‌زند. اگرچه بازیافت زباله در دنیا اقدامی پر سود است اما در ایران همچنان دست و دلبازانه بدون توجه به مخاطرات ناشی از مصرف بیش از حد و عدم توجه به چرخه مواد، هرچه مصرف می‌کنیم را دور می‌ریزیم. سایت زباله شاه زید روزانه پذیرای مقدار معینی زباله است اما درست وقتی که تهران به دلیل آلودگی هوا تعطیل می‌شود، در تعطیلات مناسبتی نظیر نوروز و غیره، میزان زباله دریافتی در این سایت، دو برابر می‌شود و مصیبت‌های ناشی از این تل زباله نیز برای مردم شمال مضاعف می‌شود.
سد هزار، آلودگی را توسعه می‌دهد
شمال است و بارندگی. از غرب تا شرق دامنه‌های شمالی رشته کوه البرز حجم بارش‌ها از دو هزار تا ۶۰۰ میلمتر در سال تغییر می‌کند و از آنجا که دور ریز زباله تر توسط مردم شمال کشور و گردشگران، خیلی زیاد است، بارش و رطوبت هوا عصاره‌ای از زباله‌های فشرده شده روی هم تولید می‌کند که شیرابه نامیده می‌شود. مایعی غلیظ، سیاه، متعفن و البته سمی! کارشناسان پسماند می‌گویند انواع فلزات سنگین را می‌توان در این مایع یافت. زیرا در ایران چیزی به نام تفکیک پسماند هنوز معنی پیدا نکرده است. به جای آنکه زباله‌های تر تبدیل به کمپوست شده و در مزارع استفاده شود، بی‌استفاده در تلی آلوده به انواع زباله‌ها، شیرابه سرطان‌زا تولید می‌کند. از بالای تل زباله به جاده هراز نگاه می‌کنم. همان‌جایی که شیرابه‌های تجمع یافته از مسیر زیر زمین به سمت رودخانه جاری می‌شود، بدون کشت برنج باقی مانده است. شیرابه‌ها بعد از نفوذ در زمین به داخل رودخانه هراز رفته و در آب حل می‌شوند. این محلول سمی حتی می‌تواند کل حوضه آبریز رودخانه هراز شامل شهرهای آمل، بابل، فریدونکنار و نور را تحت تاثیر قرار دهد اما هرچه تلاش می‌کنم، مطالعه‌ای علمی درباره قدرت خودپالایی رودخانه هراز و میزان تاثیر این شیرابه بر خاک منطقه و سلامت محصولات آن نمی‌یابم.
کمی پایین‌تر از تل زباله شاه زید سد هراز در دست ساخت است. ساده‌ترین اصول هیدرولوژی می‌گوید که سدها تا شعاع خاصی باعث بالا آمدن سطح سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند. بر اساس مطالعات مدیریت پسماند هم هرچه سطح آب زیرزمینی بالاتر باشد، سرعت حل شدن شیرابه زباله در آب و میزان آلودگی موجود بیشتر می‌شود. اما در نهایت تعجب با فاصله کمی از سد منگل که در ۲۰ کیلومتری جنوب آمل واقع شده و قرار است ۶۴۵ میلیون متر مکعب آب در سال را برای اهداف کشاورزی تنظیم کند، تلی از زباله قرار دارد که با بالا رفتن سطح آب زیرزمینی در اثر آبگیری سد حتما سرعت نفوذ شیرابه به داخل آب نیز بیشتر می‌شود و توزیع آن در بین اراضی شالیزاری شدت می‌یابد. در واقع با ساخت سد هراز پول خرج کرده‌ایم تا سرطان تولید کنیم. حمید جلالوندی، مدیرکل دفتر ارزیابی زیست محیطی سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با ایانا درباره ارزیابی زیست محیطی سد هراز و بررسی مخاطرات آتی این طرح می‌گوید: نمی‌دانم که این سد دارای ارزیابی زیست محیطی هست یا خیر. اما به خاطر دارم که در دولت یازدهم، برای ساخت این سد مجوزی صادر نشده است.
وی همچنین مکان‌یابی محل‌های احیاء و بازیافت زباله را مشمول ارزیابی‌های زیست محیطی دانسته و می‌گوید: دپوی زباله محلی موقتی است که باید به سرعت تخلیه شده و زباله‌های آن به جای دیگری منتقل شود تا دفن شده یا بازیافت شوند.
جلالوندی اضافه می‌کند: کار تخصصی تعیین محل دپوی زباله در حیطه وظایف دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست بوده و بحث‌های مرتبط با ارزیابی پروژه‌های فاضلاب و پسماند، به استان‌ها واگذار شده است، تا هرچه سریع‌تر مطالعات مربوط به این پروژه‌ها انجام شود. وی بیان می‌کند: از ۵۱ عنوان فعالیت، انجام ارزیابی ۲۰ فعالیت به استان‌ها محول شده است.
تاثیرپذیری محصولات تازه‌خوری بیش از محصولات باغی
مازندران ۴۴ درصد برنج ایران را تولید می‌کند. ۲۴۰ هزار هکتار اراضی شالیزاری در این استان وجود دارد و تولیدات این استان، بخشی از نیازهای غذایی مردم سراسر کشور را تامین می‌کند. پس شیرابه زباله‌ها هم که محصول مشترک مردم شمال و گردشگران این خطه است، احتمالا از راه آلوده کردن خاک و آب، بیماری را به تساوی در میان مشتریان برنج مازندران توزیع می‌کند. آن طور که یوسف رضا باقری عضو هیات علمی موسسه تحقیقات خاک و آب به ایانا می‌گوید: آلوده شدن خاک در اثر شیرابه‌های زباله‌ها بسیار راحت است اما پاکسازی چنین خاک‌هایی به زمان طولانی نیاز دارد. اما وی درباره میزان زمان مورد نیاز برای پاکسازی خاک‌های تحت تاثیر شیرابه زباله‌ها، مطالعه‌ای انجام نداده است.
باقری درباره تاثیر شیرابه‌ها بر سلامت مواد غذایی بیان می‌کند: مطالعات نشان می‌دهد که محصولات سبزی و صیفی و برنج میزان جذب بالای آلودگی دارند اما در درختان باغی میزان جذب مواد سمی کمتر است. در واقع میزان مخاطره حاصل از آب آلوده به پسماندهای خطرناک، در گیاهانی که مصرف تازه‌خوری دارند، بیشتر است.
وی وزارت بهداشت را مسئول بررسی و ارزیابی بیماری‌زایی آب آلوده به شیرابه زباله‌های کوه شاه زید معرفی کرده و تاکید می‌کند: پساب‌های تصفیه نشده و شیرابه زباله‌ها میزان آلودگی میکروبی خیلی بالایی دارند.
اگرچه بیش از ۳۰ سال است که در شاه زید زباله‌ها دپو می‌شود و شیرابه‌ها به داخل هراز می‌رود، گویا مطالعه علمی و دقیقی درباره اثر این شیرابه‌ها بر روی سلامت محصولاتی که از رودخانه هراز حق‌آبه دریافت می‌کنند، مطالعه نشده است. مردم به صورت تجربی وقتی ماهیان استخرهای پرورشی مُردند، فهمیدند که آلودگی رودخانه، نسل ماهی‌های بومی را هم در معرض تهدید قرار داده است و وقتی در زمین‌های مجاور کوه زباله شاه زید دیگر برنج عمل نیامد، دریافتند که این زمین‌ها به کار کشاورزی نمی‌آید! با این وجود مجتبی محمودی رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی مازندران در گفتگو با ایانا از تدوین طرحی برای بررسی اثرات پساب‌ها و شیرابه زباله‌ها بر اراضی کشاورزی خبر می‌دهد. وی می‌گوید: دو تا سه هفته قبل مسئله تدوین این طرح بررسی شد و پروپوزال آن تا پایان سال نهایی می‌شود.
محمودی یادآور می‌شود: این طرح مقدماتی، برای استعدادیابی اراضی است. یعنی بررسی خواهیم کرد که متناسب با شیرابه‌ای که تولید می‌شود آیا اراضی پایین دست استعداد این را دارند که در آنها کشت تداوم یابد یا خیر. زیرا بسته به نوع خاک، اثر شیرابه و آلودگی حاصل از آن متفاوت است.
به گفته وی انجام چنین طرحی حداقل دو سال طول می‌کشد و اگر اثبات شود برخی اراضی به دلیل آلودگی برای کشت و کار مناسب نیستند، برنامه‌هایی برای جلوگیری از تولید شیرابه تدوین خواهد شد.
در فضای مبهمی که نمیدانیم زباله چقدر در سلامت مردم شمال تاثیرگذار است، هر روز بر حجم تولید طلای سیاه در این منطقه افزوده می‌شود و ساکنان این خطه نیازمند محل‌های بیشتری برای دفع زباله هستند. طراحی سایت‌های جدید از دست رفتن خاک بیشتر و آلودگی شدیدتر منابع آب و حذف جنگل‌ها را به همراه خواهد داشت، ضمن آنکه سرمایه‌های کشور نیز بدون بازیافت از دست خواهد رفت. در چنین فضایی عباس رضاییان به عنوان یک فعال اقتصادی دست به کار شده است تا با ثبت یک شرکت سهامی عام، هلدینگی برای ساماندهی زباله نوار شمالی کشور تاسیس کند. همایش آغاز به کار این شرکت قرار است در آذرماه برگزار شود و هر ایرانی در این شرکت سهامی عام، یک سهم ۱۰ هزار تومانی خواهد داشت. آن طور که رضایی می‌گوید: موسسان این شرکت پس از تاسیس و ثبت آن، برای جذب سرمایه خارجی و تکنولوژی مناسب دفع پسماند در شمال کشور و همچنین سایر اقدامات دوست‌دار محیط زیست، وارد عمل خواهند شد.
منبع:ایانا
