متخصصان محیط زیست در مورد آب، بیابانزایی، اقتصاد و تنوع زیستی چه گفتند؟

نگار فیض آبادی: در سومین روز از کارگاه های آموزشکده محیط زیست ایرن مدیا جمعی از متخصصان برجسته و صاحب نظران به بررسی مشکلات آب، بیابانزایی، اقتصاد محیط زیست و ... پرداختند.

گزارش زیست بوم را در خصوص بحث های مطرح شده بخوانید:

آب و محیط زیست

دکتر افشین دانه‌کار، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، ماموریت محیط‌زیست را وابسته به تعهد اجتماعی بین‌نسلی دانست. این مدرس دانشگاه با بیان اینکه هنر ما در استفاده متوازن و متعادل از منابع طبیعی است، خاطرنشان کرد زمانی که منابع، محدود است باید بهره برداری را کمتر و آنها را اندوخته کرد

وی در ادامه به تعریف علمی و تفاوت های میان محیط زیست و اکوسیستم پرداخت. همچنین افزود تصویر کردن مسائل محیط‌زیست به عنوان مسال اکولوژیک، نادرست است.

وی، حضور انسان در  محیط زیست را عامل تمایز اکوسیستم و محیط‌زیست دانست.

همچنین ایشان به عملکردهای پنج‌گانه اکوسیستم ها اشاره کردند و به دنبال آن گفتند طبیعت، منبع تامین نیازها و بقای انسان است.

وی پس از تعریف توسعه، تاکید کرد توسعه و مسائل محیط‌زیست، همگی در حوزه مسائل انسان محور می گنجند. وی در ادامه افزود توسعه بدون در نظر گرفتن استانداردها باعث شده تا سیمای طبیعت، از تغییر به سمت تبدیل سیمای طبیعت، پیش برود.

این کارشناس محیط زیست، ضمن تشریح جایگاه منابع آبی موجود در طبیعت و چرخه آب، به زیست بوم های آبی اشاره و زندگی دریاچه ها و انواع تالاب را از منظر تکامل اکولولوژیک، تعریف کرد. وی در ادامه یادآورد شد با از بین رفتن مصب کارون، آب شیرین کارون از بین رفته است.

 

مؤلف حوزه محیط زیست، تاکید کرد انسان نباید سیکل نامعیوب طبیعت را فعال کند. وی اضافه کرد در انقراض طبیعی، سیستم طبیعی، خودتنظیم است و می تواند خودش را اصلاح کند اما اگر انقراض طبیعت به دست انسان اتفاق بیفتد، مثل خشک شدن دریاچه ارومیه، باید به دست خود او هم احیا شود.

این مدرس دانشگاه، تاکید کرد نباید به صورت سیاه و سفید به موضوعات نگاه کنیم. وی در پاسخ به این سوال که آیا شکار، خوب است یا بد، گفت: ما خوب یا بد نداریم. این عملکرد ماست که می تواند خوب یا بد باشد. به اعتقاد دانه کار، لازم است تا شکارچیان با روشنگری، خودشان اسلحه هایشان را کنار بگذارند و نه از روی اجبار. زیرا در این صورت، شکار تبدیل به کاری مخفیانه و مافیا خواهد شد.

کارشناس محیط زیست، مشکلات امروز بشر را ناشی از تولیداتی دانست که مواد پایه شان، شیمایی است که در طبیعت، غیرقابل تجزیه هستند. وی تاکید کرد در توسعه متعادل، چیدمان مناسب کاربری ها در گستره زمین، مدّ نظر قرار می‌گیرد. ایشان توسعه متوازن را وابسته به جانمایی درست فعالیت ها به همراه استفاده درست از منابع دانستند.

کنشگری برای بیابان‌زدایی و مهار فرسایش خاک بررسی دو معضل ریزگردها و دریاچه ارومیه

دکتر پرویز کردوانی، استاد ممتاز دانشگاه تهران، در ابتدا به نظر مخالف خود درباره دریاچه ارومیه و معضل ریزگردها با سایر متخصصان اشاره کرد و تاکید کرد با گذشت زمان، عامل بیابان زایی در کشور ما کمتر شده است. 

به عقیده ایشان، ایران نسبت به 30 سال گذشته، کمتر به سمت بیابانی شدن، پیش رفته است. 

وی در ادامه، 13 عیب را برای روش مالچ پاشی در نظر گرفت و از این شیوه مهار ریزگردها، به عنوان یک «خیانت» یاد کرد و آن را خطرناک دانست. ایشان در ادامه تاکید کردند مقامات دولتی، بسیاری از چیزها را می دانند اما رعایت نمی کنند. 

 

مؤلف کتاب های زیست‌محیطی، مالچ پاشی و جنگل‌کاری را متعلق به دهه 40 دانست و در ادامه تاکید کرد سطح آب زیرزمینی به قدری پایین است که باعث می شود به ریشه های درخت ها هم آبی نرسد.

پدر علم کویرشناسی ایران، به استناد «قانون ظروف مرتبطه»، احیای دریاچه ارومیه را غیرممکن دانست.

وی، تبخیر را علت خشک‌شدن دریاچه ارومیه ندانست. بلکه مهم‌ترین عامل نابودی دریاچه ارومیه را مربوط به چاه های فراوانی دانست که اطراف این دریاچه احداث شده است.

ایشان در ادامه افزود، هر چقدر آب در این دریاچه ریخته شود، از سطح زیرین آن خارج خواهد شد و کسانی که به دریاچه، آب می ریزند خائن هستند.

وی به وضعیت بد روستاییان منطقه اشاره کرد و گفت بسیاری از زمین ها و آب شرب، شور شده است.

 

مدیریت اشتباه سدها، عامل مرگ انسان

کردوانی با بیان اینکه «سد» بهترین و بدترین سازه است، گفت: مدیریت اشتباه سدهاست که باعث مشکلات محیط‌زیستی می شود و آدمکُش خواهد بود.

همچنین ایشان به سه نوع مدیریت سدها از جمله: آبخیزداری، احداث سدهای رسوبگیر و شستشوی هیدرولیک اشاره کرد.

وی در ادامه افرود یکی از عواملی که باعث معضل ریزگردهای جنوب کشور شده، سدهایی ست که در ترکیه ساخته شده است.

پدر کویرشناسی ایران، با تشبیه وضعیت دریاچه ارومیه به «ماشین» گفت: همانطور که اگر بنزین، 100 هزارتومان هم شود کسی که ماشین چند میلیاردی دارد مجبور است بنزین گران قیمت بخرد تا ماشین اش بی کار نماند، ایران هم به دلیل خرج کردن میلیاردها دلار برای دریاچه ارومیه، مجبور است که درون دریاچه، آب بریزد.

 

چرا به این روز افتادیم؟

به گفته این پژوهشگر، وضعیت آب در این بسیار بد است و تاکید کرد ما به دلیل استفاده از سه تکنولوژی که باعث شد بیش از توان منابع طبیعی برداشت کنیم، به این روز افتادیم. کردوانی به سه تکولوژی چاه عمیق و نیمه عمیق، سدسازی، کانال به عنوان عامل توسعه و شیر و شلنگ به عنوان سمبل تمدن، اشاره کرد.

وی در ادامه افزود با آمدن شلنگ، دیگر کسی از جارو استفاده نمی کند و مردم در توجیه استفاده بیش از حد آب می گویند ما از آب چاه استفاده می کنیم.

وی تصریح کرد همانطور که اگر به فرزندی، بیش از اندازه پول داده شود بیچاره خواهد شد، هر استانی را که بخواهیم نابود کنیم باید به آن آب وارد کنیم.

ایشان در ادامه افزود در ایران، هر پنج سال یک بار، مهاجرت را اندازه گیری می‌کنند اما در شهر یزد، ماهی یکبار. زیرا فقط به شهرها آب داده شد و در حال حاضر، 92 درصد روستاهای یزد، تخلیه شده است. 

چهره ماندگار رشته جغرافیا، در پایان، با پیش بینی تمام شدن آب های زیرزمینی تهران، برای کسانی که 50 سال آینده به دنیا می آیند ابزار نگرانی و تاکید کرد محیط‌زیست فقط حیوان و گیاه نیست. بلکه انسان هم جزئی از طبیعت است.

کشاورزی، امنیت غذایی و محیط زیست

دکتر ندا فلسفی، پژوهشگر اقتصاد کشاورزی، در ابتدا به تاریخچه امنیت غذایی در جهان پرداخت و ضمن تعریف این اصطلاح، در ادامه تاکید کرد امنیت غذایی، پشتوانه امنیت ملی کشورهاست.

وی با اشاره به ارتباط تنگاتنگی که میان امنیت غذایی و کشاورزی وجود دارد، چالش های غذایی در جهان را تشریح کرد.

فلسفی به آمارهای تکان‌دهنده وضعیت غذا در جهان و ایران اشاره و خاطرنشان کرد ضایعات مواد غذایی در ایران معادل 35 میلیون تُن است. در حالی که اتحادیه اروپا با 27 کشوری که عضو آن هستند، تنها 90 میلیون تن مواد غذایی را راهی زباله‌دان‌ها می کند.

 

فلسفی، نظام کشاورزی پایدار را بررسی کرد. ایشان در پاسخ به این سوال که آیا کوچ‌نشینی به پایان راه رسیده است گفت: بخشی از امنیت غذایی به دست عشایر کوچ‌نشینان است.

این پژوهشگر اقتصاد کشاورزی، با تاکید بر مدیریت صحیح مراتع با هدف محافظت از مرتع ها، گفت از این طریق می توان جمعیت کوچ‌نشین را هم حفظ کرد و به رسمیت شناخت. 

همکار پروژه حفاظت از تالاب های ایران ، با اشاره به جمعیت یک میلیاردی گرسنگان در جهان که با مرگ روبرو هستند، این سوال که چرا تکنولوژی نتوانسته به تحولی بزرگ در زمینه کشاورزی تولید غذا منجر شود و بشر در دوران مدرن، گرسنه‌تر از همیشه است، را به بحث عمومی گذاشت و در جمع بندی گفت‌و‌گو‌ها تاکید کرد تولید ضایعات غذایی در دنیا باید کمتر شود و با ترویج کشاورزی ارگانیک، می توان غذای بهتری را تولید و ردپای اکولوژیک را کمتر کرد. در انتها مخاطبان به بررسی مختصر دامپروری ستنی و صنعتی و چالش‌های آن پرداختند. 

بنیان ها و مفاهیم توسعه پایدار

دکتر ناصر کرمی، دانشیار دانشگاه تروندهایم نروژ، ضمن تعریف مفهوم توسعه پایدار؛ «بهره برداری از منابع، متناسب با زادآوری و قدرت احیای منابع است»، خاطرنشان کرد این مفهوم با وجود اینکه مکرر بیان شده اما به صورت یک جوک درآمده و در جایگاه اصلی خودش قرار نگرفته است.

به گفته ایشان، بشر در طول تاریخ با دو گانه خیر و شر مواجه بوده است که این موضوع برای طرفداران محیط‌زیست، در قالب توسعه پایدار به عنوان موضوعی خیر، و توسعه ناپایدار تحت عنوان شر، مطرح می شود.

این مدرس دانشگاه، توسعه پایدار را نوعی توسعه کیفی در مقابل توسعه کمّی در نظر گرفت. وی در ادامه، ارکان بنیاد توسعه پایدار را در قالب چهار رکن « اقتصاد، انرژی، اجتماع، محیط زیست» تبیین کرد. 

همچنین ایشان، اهداف 17 گانه سند هزاره توسعه پایدار را برشمرد و تحقق اهداف توسعه پایدار را فراتر از سیاست و اقتصاد دانست.

دانش آموخته اقلیم شناسی، دستیابی به اهداف توسعه پایدار را در زمینه های اخلاق و معنویت، میسر دانست و با بیان اینکه انسان، نیازمند بازسازی معنوی است گفت از افراد حریص، نمی توان انتظار داشت که طرفدار توسعه پایدار باشند.

به گفته نویسنده حوزه محیط زیست، افراد کیفیت گرایی که کمک می کنند تا فضیلت های اخلاقی در جامعه ترویج پیدا کند می توانند از اهداف مغایر با توسعه پایدار، صرف نظر کنند و از طمع و مصرف گرایی، فاصله بگیرند.

ایشان در پایان تاکید کرد علم و تکنولوژی تاکنون نتوانسته خدمت چندانی به محیط زیست ارائه کند. بنابراین لازم است برای جلوگیری از تخریب سرنوشت، «بازسازی ما‌بعد‎‌معنوی» به عنوان نقطه آغازینِ کنشگری در حوزه محیط‌زیست را برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار، در نظر بگیریم.

 تنوع زیستی در چشم انداز طبیعی و انسانی

مهندس حمیدرضا ریحانیان، پژوهشگر تنوع‌زیستی، در آغاز به یکی از وظایف کنشگران اشاره کرد که لازم است فعالان این حوزه، اطلاعات زیست محیطی شان را به دیگران انتقال دهند.

وی در ادامه با نمایش تصاویری از حیات وحش ایران، اهمیت برخی از گونه ها در کنترل جمعیت حشره ها، جوندگان و ... را تشریح و تاکید کرد سوسن چلچراغ به عنوان نخستین اثر طبیعی ملی ایران، ذخیره ژنتیکی منحصربه‌فردی دارد.

وی افزود موزه زنده تنوع گیاهی در دنیا را فقط می‌توان در ایران دید که متعلق به خطّه سبز شمالی ایران است که به دوره سوم زمین‌شناسی مربوط می شود.

 

همچنین ریحانیان، پلنگ ایرانی را به عنوان یکی از بزرگترین زیرگونه پلنگ در نظر گرفت که در هیچ کجای جهان، چنین پلنگی دیده نمی شود.

 وی با اشاره به حذف شیر ایرانی در سال 1322 و شکار آخرین قلاده ببر مازندران در سال 1337، تاکید کرد ما دو گونه پرچم مان را از دست دادیم. در حال حاضر، یوزپلنگ، گوزن زرد بین النهری، خرس سیاه بلوچی، زاغ بور، جزو گونه های پرچم ما هستند.

ریحانیان در پاسخ به این سوال که آیا برای یوزپلنگ ایرانی نمی شود کاری انجام داد، گفت: ما می توانیم جمعیت را زیاد کنیم اما همانطور که 40 رأس گوزن زرد ایرانی در کرخه و دز، در اثر شیوع مگس میاز، به دلیل داشتن ژن معیوب مردند، حتا اگر جمعیت یوزپلنگ ها هم افزایش پیدا کند، به دلیل کاهش تنوع ژنتیکی، به سختی می توان از یوزپلنگ، محافظت کرد.

این فعال حوزه رسانه، با بیان نظر مخالف خود در مورد توقف روند حفاظت از یوزپلنگ و اعلام انقراض آنها گفت ژن یوزپلنگ ها معیوب شده است و اگر مراقب‌شان نباشیم، صد در صد نابود خواهند شد.

دانش آموخته رشته محیط زیست، با تشبیه وضعیت یوزپلنگ ها به ازدواج های درون طایفه ای انسان ها در یکی از روستاهای ایران که منجر به شکل غیرعادی سر در بچه ها شده است، گفت: یوزپلنگی که به طور طبیعی حدود 15 سال در طبیعت عمر می کند، با وجود نقص ژنتیکی، چقدر می تواند زنده بماند؟ ریحانیان، تنوع ژنتیکی یک جمعیت را عامل تبادلات ژنتیکی میان آن جمعیت و در نتیجه حفظ یک گونه دانست. 

دانشجوی دکترای محیط زیست، نقشه ای حاوی 10 لکه قرمز به عنوان زیستگاه یوزپلنگ ایرانی را به نمایش داد. وی ضمن بیان اینکه انقراض یا کاهش جمعیت فون و فلور، واقعه ای طبیعی است، گفت انسان این روند را تسریع کرده است. اما وظیفه انسان است که طبیعت و حیات وحش را به عنوان یک امانت، برای نسل آتی نگه دارد.

وی در پایان با اشاره به فرآیند توسعه توسط انسان ها، برآوردهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) درباره گونه های در معرض خطر انقراض را برشمرد. گونه هایی که در 200 سال گذشته به فراوانی یافت می شدند.

این پژوهشگر محیط‌زیست در ادامه به تعریف تنوع زیستی و تنوع حیات بر روی کره زمین و اهمیت آن پرداخت و انواع خدمات اکوسیستم ها و تنوع زیستی را تبیین کرد. وی در پایان گفت: 4/10 درصد از خاک ایران به دلیل دارا بودن از شاخص های ویژه اکولوژی، به چهار منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست اختصاص دارد.

وی با اشاره به جاده کشی هایی که در مناطق حفاظت شده اتفاق میفتند، به نقل از دکتر نواییان، مدیر موزه دارآباد گفت: «بهتر است مناطق حفاظت شده را به حال خودشان رها کنند. زیرا مناطق، بهتر می توانند خودشان را درست کنند».

ریحانیان با اشاره به سخن وزیر صنعت، معدن و تجارت، مبنی بر اینکه «برای چهار گورخر، معدن تعطیل می کنند»، گفت: سه چاه پلمپ نفتی مربوط به قبل از انقلاب وجود دارد. وی در نهایت پرسید چرا در آن دوران، به چاه ها دست زده نشده و حالا باید به پارک ملی کویر برویم و به آن چاه ها دست بزنیم و شوره زار را به سطح بیاوریم و طبیعت را از بین ببریم؟

منبع: زیست بوم