ایران به کشوری با «کمبود آب مزمن» تبدیل می‌شود

بنفشه زهرایی، رئیس قطب علمی مهندسی و مدیریت زیرساخت‌های عمرانی دانشگاه تهران

 آب یکی از عناصر کلیدی زندگی هر فرد محسوب می­شود. ایران دومین کشور بزرگ در منطقه خاورمیانه (پس از مصر) و ١٨امین کشور بزرگ در جهان با مساحت ١,٦٤٨,١٩٥ کیلومتر­مربع است. ایران یک و هفت صدم درصد از جمعیت جهان را شامل می­شود و در فهرست جمعیت کشورها، در رتبه ١٧ام قرار دارد. به تناسب رشد جمعیت ایران، تقاضای آب افزایش یافته و فشار بر روی منابع محدود کشور شدت یافته و در آینده نیز ادامه خواهد یافت. علیرغم نامشخص بودن روند دقیق تغییرات جمعیت ایران در آینده نزدیک، شکی در این نیست که جمعیت کشور افزایش پیدا خواهد کرد و این موضوع میزان دسترسی به آب را تحت تأثیر قرار خواهد داد. پیش­بینی­های مختلف جمعیتی کشور بر اساس فرضیات مختلف نرخ باروری کل (TFR) توسط مرکز آمار ایران (SCI) نشان می­دهد که تا سال ١٤١٠، جمعیت ایران بر اساس پیش­بینی­های مختلف TFR به میزان یک و سه دهم تا دو و نیم،  بین ٨٧ تا ٩٧ میلیون نفر خواهد بود.

متخصصان دسترسی به آب را بر اساس میزان منابع آب تجدید­پذیر (RWR) سالانه به ازای هر فرد، اندازه­گیری می­کنند. منابع آب تجدید پذیر در چرخه آب قابل جایگزینی هستند و انتظار می­رود در صورت مصرف، به صورت طبیعی جایگزین شوند. بدیهی است که همه منابع آب تجدید پذیر در مناطق مختلف کشور قابل استخراج نیستند و یا هزینه استحصال آنها بسیار بالاست. بنابراین میزان آب قابل مصرف، بدون اینکه به پایداری منابع آب سطحی و زیرزمینی آسیبی وارد شود، در اکثر مناطق کشور، کمتر از کل منابع آب تجدید پذیر آن منطقه است. هنگامی کشور تحت "تنش آبی" در نظر گرفته می­شود که RWR کل، بین ١٠٠٠ و ١٧٠٠ مترمکعب به ازای هر فرد در سال قرار داشته باشد. کشورهایی که در شرایط "کمبود آب" قرار دارند، دارای RWR متوسط کمتر از ١٠٠٠ مترمکعب به ازای هر فرد در سال هستند. میزان کل RWR ایران بر اساس اطلاعات متوسط بلندمدت ٤٠ ساله وزارت نیرو  و شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، حدود ١٣٤ میلیارد متر­مکعب تخمین زده شده است.  با استفاده از داده­های ثبت شده پانزده سال اخیر، RWR کل حدود  ١٢٠ میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است. با فرض این میزان از منابع آب تجدید پذیر، سرانه RWR متوسط ایران، ١٥٠٧ متر مکعب برای هر نفر است. با در نظر گرفتن نرخ­های مختلف رشد جمعیت، سرانه منابع آب تجدید پذیر ایران بین ١٢٤٠ تا ١٣٨١ متر مکعب برای هر نفر خواهد بود که  که نشان دهنده افزایش قابل توجه سطح تنش نسبت شرایط فعلی است. با توجه به نرخ سریع کاهش در سرانه RWR، در ٥٠ سال آینده، ایران در معرض خطر تبدیل شدن به کشوری با "کمبود آب مزمن" خواهد بود بدین معنی که سرانه منابع آب تجدید پذیر آن به کمتر از ١٠٠٠ متر مکعب برای هر نفر خواهد رسید.

بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط بانک جهانی در سال ٢٠١٣ میلادی، ایران از نظر RWR بین کشورها، در رتبه ١٠٩ام قرار دارد (http:data.worldbank.org/indicator/ER.H٢O.INTR.PC). بر اساس آخرین ارزیابی­های انجام شده بر روی RWR کل و پیش­بینی بدبینانه رشد جمعیت، این رتبه تا ١٢٠ام نیز قابل تنزل است.

در بررسی منابع آب تجدید پذیر، توزیع جغرافیایی این منابع و تناسب آن با توزیع جمعیت نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. شکل (١) سرانه RWR را در استان­های مختلف کشور نشان می­دهد. این شکل، ناسازگاری بین جمعیت و توزیع RWR در سرتاسر کشور را نشان می­دهد. .

شکل (١): سرانه RWR سالانه استانی (مترمکعب) (موسسه تحقیقات آب، ١٣٩٣)

جدول (١) سهم حوضه­های مختلف از مساحت، جمعیت و RWR کل کشور را نشان می­دهند. سه حوضه دریاچه ارومیه، دریای خزر و خلیج‌فارس ٤٠ درصد از مساحت کشور را پوشش می­دهند که همگی در نزدیکی مرز­های ایران قرار داشته و حدود ٧٥ درصد از RWR کل کشور را تولید می­کنند. در حال حاضر، حدود ٤٨ درصد از جمعیت کشور در این سه حوضه زندگی می­کنند. بر اساس پیش­بینی­های جمعیتی در آخرین نسخه از بهنگام سازی طرح جامع آب کشور که در سال ٢٠١٣ میلادی توسط وزارت نیرو منتشر شده است، انتظار می­رود این مقدار تا سال ٢٠٦٠ به ٤٣ درصد کاهش یابد. لازم به ذکر است حدود ٦٢ درصد از جمعیت روستایی کشور هم­اکنون در این سه حوضه زندگی می­کنند. انتظار می­رود این مقدار تا سال ٢٠٦٠ مبلادی به ٥٣ درصد کاهش یابد. حدود ٦٠ درصد از مساحت کشور عمدتاً در مناطق مرکزی قرار داشته و پوشیده از بیابان هستند، این مناطق شامل ٢٥ درصد RWR کل کشور بوده و ٥٢ درصد از جمعیت کشور را در خوی جای می­دهند.

منبع:ایانا