نبود مدیریت یکپارچه و پایدار در حوضه‌های آبخیز عامل اصلی در بروز ریزگردها و گردوغبار

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در نشست خبری امروز دستاوردهای این پژوهشکده طی سال‌های گذشته را تشریح کرد.

به گزارش خبرنگار ایانا، رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در نشست خبری امروز با اشاره به تهیه اطلس ملی سیمای حوضه‌های آبخیز کشور از سوی این پژوهشکده گفت: اطلس‌های ملی مجموعه‌های مدونی از نقشه‌ها، ‌تصاویر و گزارش‌های مربوط به یک یا چند موضوع هستند که با نظمی خاص و با توجه به نیاز کاربران تهیه می‌شوند.

دکتر داود نیک‌‌کامی با بیان اینکه فرسایش خاک یکی از مهم‌ترین مخاطراتی به‌شمار می‌رود که سالانه خسارات فراوانی به منابع طبیعی، اراضی کشاورزی، تولید و سلامت انسان‌ها وارد می‌کند، افزود: فقدان اطلس ملی فرسایش خاک کشور از دهه‌های گذشته مورد توجه بوده و با درک ضرورت آن مقدمات کار طی برنامه‌های پنج ساله دوم و سوم توسط معاونت آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی سابق با همکاری پژوهکشده حفاظت خاک و آبخیزداری فراهم شد.

وی با اشاره به مرحله جدید تهیه اطلس ملی سیمای حوضه‌های آبخیز طی سال‌های ۹۰ تا ۹۲ و به‌روزرسانی آن بیان کرد: این مجموعه حاوی سه اطلس فرساش خاک، سیل‌خیزی و ظرفیت حوضه‌ها است. از این اطلس‌ها برای شناخت منابع آب و خاک و مدیریت بهینه این منابع استفاده می‌شود.

به گفته نیک‌کامی، بر اساس اطلس فرسایش، در ایران بیش از نیم میلیون هکتار تحت پوشش فرسایش خندقی قرار گرفته و ۱۰۰ هزار مورد انواع رخدادهای زمین - لغزش شناسایی شده است که برای بیش از ۳۰ هزار مورد آن شناسنامه تهیه شده است.

وی با بیان اینکه با بررسی آمار رسوب معلق بیش از ۲۰۰ ایستگاه رسوب‌سنجی در سرتاسر کشور که حدود یک چهارم سطح کشور را پوشش می‌دهند، ادامه داد: متوسط رسوب‌دهی معلق سالانه رودخانه‌های موجود در این عرصه‌ها، ۳۵۰ میلیون تن در سال محاسبه شده و با در نظر گرفتن بار کف به میزان متوسط ۱۷,۵ درصد بار معلق، رسوب‌دهی حوضه‌های آبخیز کشور ۴۱۱ میلیون تن در سال یا ۳۲۹ تن در هکتار است.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری عنوان کرد: با تعمیم این مقدار به ۱۲۵ میلیون هکتار سطح حوضه‌های آبخیز کشور، رسوب معلق ویژه ۲,۸ تن در هکتار در سال و با افزودن متوسط ۱۷.۵ درصد بار کف به بار معلق و فرض ۲۰ درصد ضریب تحویل رسوب، مقدار فرسایش ویژه سالانه کشور ۱۶.۴۵ تن در هکتار و مقدار فرسایش سالانه کشور در سطح ۱۲۵ میلیون هکتار حوضه‌های آبخیز بیش از دو میلیارد تن برآورد شده است، در حالی که میزان متوسط سالانه فرسایش خاک در اروپا، استرالیا، آمریکای شمالی و آسیا به ترتیب ۰.۸۴، ۲.۷۳، ۴.۹۱ و ۶.۱ تن در هکتار است.

نیک‌کامی با اشاره به اهمیت تهیه اطلس سیل‌خیزی از دیگر زیرمجموعه اطلس ملی سیمای حوضه‌های آبخیز در کشور خاطرنشان ساخت: به‌منظور کاهش خسارات و تلفات و بهبود در مدیریت کلان حوضه‌های آبخیز، شناخت پارامترهای مختلف هیدرولوژیکی و پتانسیل سیل‌خیزی حوضه‌ها و عوامل دخیل در وقوع و شکل‌گیری سیل ضروری است. همچنین مقدار بارش برای شروع تولید روان‌آب و نیز شناسایی عوامل مؤثر در سیل‌خیزی در تصمیم‌گیری برای انتخاب هرگونه طراحی عملیات مهار یا کاهش شدت خسارات سیل و برنامه‌ها و عملیات اجرایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وی با بیان اینکه برای تهیه اطلس سیل از اطلاعات نقطه‌ای پارامترهای مختلف هیدرولوژیکی، هواشناسی، خسارات و وقوع سیل استفاده شد، تأکید کرد: شاخص‌های مهم خطرات سیل که در این اطلس نمایش داده شده، شامل دبی ویژه با دوره بازگشت‌های مختلف، خسارات و تلفات سیل، جمعیت و تراکم مراکز مسکونی در معرض سیل و تعداد وقوع سیل‌های دارای تلفات است. برای این منظور، تصاویر ماهواره‌ای رقومی لندست (ETM) و تقسیم‌بندی حوضه‌های آبخیز تا رتبه چهار مورد استفاده قرار گرفت.

نیک‌کامی با اشاره به تهیه اطلس ظرفیت آبی حوضه‌ها، اضافه کرد: برای تهیه این اطلس، ویژگی حوضه‌ها، اطلاعات مرتبط با زمین‌شناسی، فیزیوگرافی، بارندگی، تبخیر، آب‌دهی، خاک، توپوگرافی، کاربری اراضی، دما، تبخیر و پارامترهای شبیه‌سازی حوضه‌های آبخیز (در قالب ۳۰ حوضه رتبه دو و به تعداد ۵۱۴ زیرحوضه رتبه چهار) در مناطق اقلیمی خشک، نیمه‌خشک و نیمه‌مرطوب و مرطوب در فضای رقومی و معمول سازماندهی و ارائه شده است.

به گفته رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اطلس ملی سیمای حوضه‌های آبخیز در کشور در آینده نزدیک رونمایی خواهد شد.

وی مطالعات جامع عرصه‌های تولید گردو غبار در کشور به‌منظور اولویت‌بندی مناطق منشاء تولید گردوغبار (۱۲ استان در نیمه غربی) را از دیگر دستاوردهای این پژوهشکده اعلام کرد و یادآور شد: با استفاده از داده‌های هواشناسی مربوط به ثبت رخداد گردوغبار به‌صورت سه ساعته، روزانه، ماهانه، سالانه و داده های مودیس روزانه (NDVI، AOD و TD) لندست ۱۶ روزه به همراه داده‌های زمینی طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ میلادی اقدام به شناسایی و طبقه‌بندی کانون‌های داخلی تولید گردوغبار شد.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اشاره به مزایا و اثربخشی دستاورد این مطالعات اظهار کرد: بررسی سالانه رخداد پدیده گردوغبار برای ایستگاه‌های منتخب در منطقه مورد مطالعه نشان داد طی دوره آماری ۱۵ ساله، بیشترین فراوانی، رخداد گردوغبار برای سال‌های ۲۰۰۸، ۲۰۰۹ و ۲۰۱۲ برای بیشتر ایستگاه‌های ثبت‌شده است. همچنین بررسی داده‌های گردوغبار در مقیاس ماهانه و ساعتی نشان داد بیشترین رخداد گردوغبار طی دوره گرم سال و برای ماه‌های می، ژوئن و جولای در منطقه مورد مطالعه ثبت شده است.

نیک‌کامی با بیان اینکه در مقیاس ساعتی، بیشتر رخداد گردوغبار برای ساعت‌های ۹ تا ۱۸ به وقت محلی رخ می‌دهد، گفت: نتایج حاصل از این پژوهش به‌منظور اولویت‌بندی مناطق منشاء تولید گردوغبار کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.

به گفته وی، بر اساس نتایج حاصل از بارسازی گردوغبار مشخص شد که بیشتر گردوغبارهای ورودی به منطقه غرب کشور ناشی از رخداد طوفان‌های گردوغبار رخ داده در خارج از کشور به‌ویژه در کشورهای عراق، سوریه و عربستان است.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اشاره به ردیابی مسیر حرکت گردوغبارها افزود: ردیابی مسیر گردوغبارهای ورودی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های جوی نشان داد که طی دوره گرم سال بیش ترین گردوغبارهای ورودی با جهت شمال غربی - جنوب شرقی و غربی - شرقی و در دوره سرد به‌ویژه در اطراف دوره با جهت جنوبی - شمالی منطقه مطالعاتی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

نیک‌کامی با بیان اینکه نتایج این مطالعات همچنین نشان داد که برای استان‌های هدف، درصد مساحت زمین‌های بایر سال ۲۰۱۵ نسبت به سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۲ افزایش قابل توجهی پیدا کرده است، بیان کرد: افزایش زمین های بایر در منطقه مورد مطالعه، پتانسیل رخداد گردوغبار و شکل‌گیری کانون‌های داخلی را افزایش داده است. این افزایش در نتیجه تبدیل مراتع، زمین‌های کشاورزی و کاهش پهنه‌های آبی رخ داده است.

وی نبود مدیریت یکپارچه و پایدار در حوضه‌های آبخیز را یکی از مشکلات و تنگناهای کشور در زمینه ریزگردها و گردوغبار به‌ویژه در مناطق جنوب کشور برشمرد و ادامه داد: طی قراردادی با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان حفاظت از محیط زیست، کانون‌های ریزگردها در ۱۲ استان کشور از طریق ماهواره مورد شناسایی قرار گرفته است.

نیک‌کامی در پایان تأکید کرد: در استان خوزستان هشت کانون بحرانی ریزگردها و گردوغبار شناسایی شده و از سوی وزارت جهاد کشاورزی در یکی از این کانون‌ها در سطح ۱۲۰ هزار هکتار پایلوت فعالیت آغاز شده است که از این میزان در حال حاضر در ۴۲ هزار هکتار از سوی مؤسسه جهاد نصر عملیات اجرایی صورت گرفته است. 

وی در پایان خاطرنشان ساخت: ۸۰ درصد عامل کانون‌های ریزگردها مربوط به عامل خارجی است و ۲۰ درصد نیز اختصاص به کانون‌های داخلی دارد.

منبع:ایانا