منابع طبیعی، بستر حیات و توسعه پایدار

حسن پیشوایی*: منابع طبیعی به طور عام و جنگلها، مراتع و حیات وحش به طور خاص به عنوان ثروت ملی، میراث گذشتگان، امانت آیندگان و در یک کلام بستر حیات و توسعه پایدار محسوب می شود و نقش بی بدیل آن در حفظ منابع پایه(آب، خاک، گیاهان و ذخایر ژنتیکی) و بهبود شرایط اکولوژیکی و ارایه خدمات زیست محیطی بر کسی پوشیده نیست.

نقش منابع طبیعی تجدیدشونده در سیر تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع مختلف بسیار گسترده بوده است، اما همزمان با تحولات عظیم صنعتی، این منابع به طور بی رویه برای توسعه و تولید به کار گرفته شد و تا آنجا پیش رفت که زنگ خطر به صدا درا مد و مسایلی همچون تخریب لایه ازن، افزایش گازکربنیک و تغییرات و نوسانات شدید آب و هوایی نیز مزید بر علت شد.

در کشور ما منابع طبیعی تجدیدشونده به منزله زیربنای توسعه اقتصادی و اجتماعی نقشی اساسی داشته و در حقیقت امروز در کشور ما منابع طبیعی تجدیدپذیر به سبب اثرات مستقیم و غیر مستقیم خود مهمترین عامل در امر توسعه پایدار محسوب می شود و استفاده مطلوب و برنامه ریزی شده از آن می تواند ضامن ماندگاری و توسعه پایدار باشد و عدم توجه به آن در برگیرنده مسایلی خواهد بود که موجب می شود مجموعه برنامه های  اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را با مخاطره جدی روبرو سازد.

امروزه اندیشمندان توسعه پایدار را بر چهار اصل: تاکید بر عنصر انسان به عنوان یک عامل اصلی و کلیدی، جامع نگری و نگرش سیستمی در همه برنامه و طراحی های طبیعی و انسانی، توجه به رابطه پدیده های طبیعی و انسانی در عرصه زمانی بلند مدت به منظور حفظ تعادل و پایداری محیط زیست و طبیعت، گریز از مطلق نگری در رویدادها و پدیده های انسانی و توجه به شیوه درک، تفسیر و تعبیر انسان در فرایند شناخت و توسعه متکی می دانند.

 این امر نشان دهنده این است که امروزه باید به منابع طبیعی تجدیدپذیر از دیدگاه توسعه پایدار و با مفهوم پویایی نگاه شود. منابعی که در حفظ آب، خاک، گیاهان و ذخایر ژنتیکی، ایجاد چشم انداز و منظر مناسب، حفاظت از حیات وحش و سایر زیستمندان، کاهش آلاینده های زیست محیطی و تولید هزاران فراورده دارویی و ... نقش اساسی داشته و ارزش های زیست محیطی آن نیز قابل محاسبه و ملموس است.

با تمام اهمیت و منزلتی که منابع طبیعی در حیات انسان و چرخه اقتصادی کشور به عهده دارد طی سالهای اخیر جمعیت های حیات وحش شاهد کاهش شدید بوده اند و همچنین از سطح جنگل های طبیعی کشور نیز به مقدار قابل توجهی کاهش یافته که بدنبال آن از کیفیت زیستگاه های حیات وحش نیز کاسته شده است، به طوریکه چگونگی حفظ منابع طبیعی و صیانت از این سرمایه های با ارزش خدادادی به یکی از معضلات عصر کنونی تبدیل شده است و موجبات نگرانی کارشناسان و متخصصین علوم طبیعی و حیات وحش را فراهم آورده است. 

امروزه با افزایش بی رویه جمعیت و بهره برداری غیراصولی از منابع طبیعی، دامنه فشارهای انسان به منابع طبیعی بسیار گسترده و همه گیر شده و هر روز بر وسعت آن افزوده می شود. این در حالی است که بسیاری از نیازهای مادی بخش زیادی از مردم از طریق استفاده از این منابع تامین می شود.

این سوال یکی از دغدغه های بشر امروز است که چگونه می توان ضمن بهره برداری اصولی از این منابع، این سرمایه را برای نسل آینده حفظ کرد. به عبارتی چگونگی صیانت از این اندوخته های طبیعی از جمله مهمترین دغدغه های انسان امروز است و بشر امروز به این نتیجه رسیده است که اگر همراه با افزایش جمعیت، شیوه بهره برداری گذشته ادامه یابد، کره زمین در آینده¬ای نه چندان دور با سرنوشت بدی مواجه خواهد شد که نتیجه آن کاهش کیفیت زندگی انسان و در نهایت نابودی و تباهی انسان و بسیاری از موجودات زنده روی کره زمین است.

مشکلات زیستزمحیطی از جمله گرمایش جهانی، بروز خشکسالی های پیاپی، وقوع سیلابهای مخرب و کاهش کیفیت زیستگاه های حیات وحش ناشی از بی توجهی به حفظ منابع طبیعی و بهره برداری نادرست از آن است.

با این چشم انداز نگران کننده راهی به جز اشتی با طبیعت وجود ندارد و نخستین گام در این راه دستیابی به راه های بهره برداری خردمندانه و پایدار از طبیعت با مشارکت فعالانه و حداکثری مردم و خصوصا جوامع محلی است.

از آنجا که کشور ایران به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و وجود رشته کوه های مرتفع از ویژگی های اقلیمی بی نظیری برخوردار است، وارث تنوع اقلیمی و به تبع ان تنوع زیستی گسترده ای است و این امر مسولیت همه را نسبت به حفظ، احیا و صیانت از منابع طبیعی دوچندان می کند.

گفتنی است بر اساس گزارشات سازمان های دولتی و غیردولتی که وظیفه حفاظت و مدیریت منابع طبیعی را عهده دار هستند، اقدامات موثری در حفظ منابع طبیعی و حیات وحش انجام شده است که از اهم این اقدامات می توان: فعالیت پروژه هایی در سطح بین المللی برای حفاظت و مدیریت از منابع طبیعی و تنوع زیستی بواسطه سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری از جمله پروژه حفاظت از تالاب های ایران، پروژه مدیریت چند منظوره جنگل های هیرکانی، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی(با قدمتی حدود ۱۵ سال)، پروژه حفاظت از سیمای طبیعی زاگرس و برخی دیگر فعالیت هایی که توسط سازمانهای غیردولتی تخصصی و فعال در زمینه حفاظت از حیات وحش انجام شده است. گرچه توان و امکانات این پروژه ها به قدری نبوده که بتوان انتظار زیادی داشت اما به اندازه دانش، توان و سایر منابع موجود در پروژه ها، به نتایج نسبتا مطلوبی هم رسیده اند. 

* کارشناس حیات وحش

منبع: زیست بوم