احداث آبشخور، درست یا غلط؟

نوید قلی خانی*-حسین هراتی**: آب مایه حیات است. این جمله را ما ایرانی ها در سال های اخیر عمیق تر درک می کنیم. زمانی که پای کمک به محیط زیست و حیات وحش در میان باشد، دلمان می خواهد هر طور که شده کمبود آب را برای وحوش جبران کنیم. بعضا خودمان را مسئول اتفاقات بدی که در خصوص تغییرات اقلیمی رخ می دهد می دانیم.

ساخت آبشخور و به طور کلی افزایش منابع آبی در زیستگاه ها (به خصوص مناطق کویری و کم بارش) یکی از اقداماتی است که ما در جهت اَدای دِین خودمان به طبیعت انجام می دهیم. البته این اقدام از سالها پیش در مبحث مدیریت حیات وحش نیزجایگاه ویژه ای داشته است. اما کمی ریز بینانه تر به این موضوع بنگریم: به واقع احداث آبشخور یا به طور کل، افزایش منابع آبی امری درست است یا غلط؟ تهدیدها و فرصت های این کار چیست؟ و بهتر است به چه مواردی حواسمان باشد؟

"دخالت در زیستگاه ها، هم تهدید است هم فرصت"

زیستگاه های کویری و دشتی، از پیشگامان حراست و افزایش منابع آب در مناطق تحت حفاظت بوده اند. به واسطه حضور گونه یوزپلنگ توجه ویژه به مدیریت چرخه های اکولوژیک، از ابتدای دهه ۱۳۸۰ در این مناطق سایه افکند. به جرات می توان گفت ایران یکی از کشورهای پیشرو در بحث افزایش یا کاهش منابع آبی در بین کشورهای خاور میانه است. نوشتار پیش رو حاصل جمع آوری تجربیات و صحبت هایی است که با کارشناسان، محیط بانان این مناطق و شکارچی های محلی صورت گرفته است.

این اقدام خیرخواهانه و انسان دوستانه که به خصوص در زمام خشکسالی حیاتی تر می نماید، اگر بدون مطالعه و منطق درستی صورت گیرد، می تواند تبعات شدید در پی داشته باشد که هزینه های بیشتری نسبت به منفعت پیش بینی شده به زیستگاه تحمیل نماید. در این مقاله سعی برآن است تا با مرور این تهدیدهای پنهانی، به مردمی که کمی از محاسبات و روابط حاکم بر حیات وحش در مناطق آگاهی کمتری دارند و بر روی احداث آبشخور تاکید می ورزند، اطلاعاتی در این باره داده شود.

"مضرات و تهدیدهایی که افزایش منابع آب (ساخت آبشخور) در مناطق می تواند در پی داشته باشد:"

۱- وقتی منابع آب افزایش پیدا کنند، به جمعیت گیاهخوار هم افزوده می شود. این جمعیت، به علوفه نیاز دارد.

مسلما خشکسالی روی پوشش گیاهی هم تاثیر گذاشته و آنرا کاهش می دهد؛ بنابراین برای از دست نرفتن جمعیتی که به طور مصنوعی افزایش داده ایم، باید علوفه هم توزیع کنیم. توزیع مصنوعی علوفه چند مشکل دارد؛ اول اینکه به روند دخالت های مصنوعی در زیستگاه دامن می زند. دخالت هایی که هرکدامش باید با مطالعه و صرف وقت در مشاهده و جمع آوری داده همراه باشد. دوم اینکه بعضا در بین گله های گیاه‌خواران، موجب ایجاد رقابت نابرابر بین جوان تر ها و بالغ ها بر سر خوردن علوفه می شود. سوم مشکلی که می تواند در پی داشته باشد مکان مناسبی برای شکار راحت و بی درد سر گوشتخواران در منطقه خواهد شد؛ با این توضیح که در حالت طبیعی، گونه های گوشتخوار برای ذخیره انرژی در شکار، به سراغ پیرتر ها و افراد مریض می روند که شکارشان راحت تر باشد. حال در مکانی که علوفه متجمع و گله گیاهخواران سهل الوصول هستند چه بسا افراد سرحال و دارای وضعیت جسمانی مناسب از جمعیت حذف شده و افراد مریض، باقی بمانند.

۲- مسئله دیگر اینکه چنین دخالت هایی در زیستگاه ها، همچون ساختن خانه ای روی آب است.

با کوچکترین باد و شرایط نامساعد جوی، برای آن خانه طوفان عظیمی شکل می گیرد. برای زیستگاه هم همین اتفاق می افتد. اینگونه ما شرایطی را پدید می آوریم که کنترلش بسیار مشکل تر از حالت طبیعی خواهد بود. برای مثال فکر کنید در یک منطقه کویری، چند آبشخور اضافه کرده ایم. چند سال هم علوفه و آب تامین کرده ایم. به یکباره به دلیل کمبود بودجه یا تغیر مدیران محلی (که بسیار محتمل است) موجب می شود نتوانیم آب و علوفه کافی فراهم کنیم. در نتیجه ممکن است   بخشی از جمعیت لطمه ببیند.

۳- افزایش تعداد گرگ ها: تجربه در برخی مناطق ثابت کرده که اضافه کردن آبشخور موجب افزایش جمعیت گرگ شده است. 

گونه ای که گاه در دسته های ۱۲ تایی و حتی بیشتر در منطقه ای کویری مشاهده شده است که بالطبع ممکن است تاثیر منفی زیادی روی جمعیت گونه استراتژیکی مانند یوزپلنگ در همان منطقه داشته باشد.

 

"حال سوال اینجاست که آیا به منایع آب کاری نداشته باشیم؟ یا در صورت بروز خشکسالی در منطقه ای، چه باید کرد؟"

واژه مدیریت حیات وحش به طور مشخص تاکید بر مدیریت زیستگاه در شرایط طبیعی دارد. تا جای ممکن دخالت های بنیادین (خصوصا در ارتباط با منابع زیستگاهی) با لحاظ کردن ملزومات مختلفی جایز خواهد بود. بنابراین؛ 

۱- مدیریت جمعیت: اولین اقدامی که در شرایط بحرانی، انسان می تواند برای یک زیستگاه انجام دهد، مدیریت همان جمعیت طبیعی است؛ هرچند کاهش پیدا کرده باشد. برخورد شدیدتر با شکار و تعلیف غیر مجاز از طریق افزایش نیرو و گشت زنی ها؛ همچنین بالابردن امنیت مناطق حاشیه ای و مناطق حفاظت نشده کناری برای زمانی که حیات وحش به دلیل خشکسالی به مناطق مجاور نقل مکان می کند و نیز توزیع علوفه به قدری که جمعیت فعلی را از شرایط سخت بحرانی به صورت مقطعی نجات دهد؛ مواردی از این اعمال مدیریت هستند.

۲- مدیریت درست منابع آب موجود: به این معنی که با توجه به فاکتورهایی همچون بزرگی و کوچکی گله های مشاهده شده و نیز پراکنش جمعیت حیات وحش، برای منابع آبی موجود، پراکندگی منطقی در نظر بگیریم.

 

۳- مرمت و مناسب سازی چشمه ها و منابع آب موجود: احتمالا چشمه هایی در همان زیستگاه بحران زده وجود دارند که از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند. مثلا به خاطر ناشناخته بودن اصلا لایروبی نشده و با سنگ و خاک پر شده اند. و یا جایگاهی برای جمع شدن آب ندارد و آب آن روی خاک جاری شده و در تابستان های سوزان، به سرعت تبخیر می شود. شناسایی، مرمت و لایروبی این چشمه ها، می تواند بسیار کارآمد باشد.

۴- افزایش یا کاهش منابع آب با مطالعه اکوسیستمی و همه جانبه گرا: در صورتی که تصمیم به دخالت در زیستگاه گرفتیم، پیش از اجرا جمع آوری داده و تحلیل هایی می تواند تاثیر تهدیدات قابل یا غیر قابل پیش بینی را به حداقل برساند. حصول داده هایی شامل روابط شکار و شکارچی، محاسبه ظرفیت برد زیستگاه با در نظر گرفتن گیاهخوار، گوشخواران و سهم انسان از منابع و نیز برآورد هرچه دقیق تر جمعیت وحوش و نیاز آبی آنها و مسائلی از این دست. به طور کلی پیشنهاد می شود که همچون بدن انسان که به طور دوره ای به چکاپ نیاز دارد، مطالعات دوره ای سلامت اکوسیستم در زیستگاه ها منظور و داده ها برای این‌تحلیل ها در دسترس باشد تا در هنگام بروز بحران بتوان از اطلاعات موجود برای اقدامات سریع و صحیح استفاده کرد.

۵- نکته مهم و قابل تامل در این باره، افزایش سهم حیات وحش از منابع زیستگاهی است که اغلب مغفول می ماند. تصور کنیم در حالت عادی و شرایط مساعد اقلیمی، انسان به شکل شکار، مرتعداری، کشاورزی وغیره از منابع طبیعی بهره برداری می کند. در شرایط خشکسالی، می توانیم سهم حیات وحش از این منابع را افزایش دهیم. به طور مثال در یک منطقه حفاظت شده که تعداد قابل توجهی شتر یا دام سبک حضور دارد در شرایط بحرانی با توجه به نیاز وحوش از منابع آب و علوفه، می بایست جهت کاهش این دام اهلی تدبیر کرد و یا اینکه از دسترسی آنها به منابع آب حساس، ممانعت به عمل آورد. این اقدام در پناهگاه حیات وحش میاندشت در استان خراسان شمالی برای ۶ آبشخوری که با مطالعه قبلی شناسایی شده بود، با حصار کشی دور آبشخور صورت گرفت تا از مصرف آب توسط شترها جلوگیری شود.

"مخلص کلام:"

تجویز نسخه های حساس دخالت در افزایش یا کاهش منابع زیستگاهی را تنها زمانی جایز بدانیم که از حال و اوضاع بیمار - به واسطه آزمایش ها و اطلاعات جامع و به روز - اطمینان حاصل کرده باشیم تا از این طریق، اقدام برای درست کردن گوش، به از بین رفتن چشم نیانجامد.

*پژوهشگر و فعال محیط زیست
** رئیس محیط زیست شهرستان جاجرم

منبع: زیست بوم