«اقلیم، ریزگرد، طبیعت»
سه شنبه, ۷ دی ۱۳۹۵، ۰۷:۵۴ ق.ظ
محمد‌حسین شیخ‌محمدی:
اول: تغییر اقلیم یکی از مهم‌ترین چالش‌های اساسی قرن حاضر است که باعث نگرانی کارشناسان و مسئولان در سراسر جهان شده است. اقلیم با سرعتی بی‌سابقه در حال تغییر است و آن را می‌توان معلول حوادثی مانند توسعه ناپایدار، مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی و افزایش تولید گازهای گلخانهای دانست که عامل اصلی بسیاری از نابسامانیها و بینظمیهای محیط زیست مانند کاهش منابع و ذخایر آبی، افزایش‌ها و کاهش‌های شدید دما، بالاآمدن آب اقیانوس‌ها و... محسوب می‌شود.
از شواهد امر پیداست که سایه شوم بزرگ‌ترین فاجعه زیست‌محیطی قرار نیست از سر ساکنان کشورهای خاورمیانه برداشته شود. گسترش چشمگیر افزایش ریزگردها و آلودگی هوا در سال‌های اخیر گواهی بر این مدعاست. اقلیم در کشورهای خاورمیانه به دلیل مدیریت ناپایدار و بی‌ثبات با سرعتی شگرف در حال تغییر است و نگرانی از تبعات زیان‌بار تغییر اقلیم مانند گسترش بحران‌های زیست‌محیطی، کاهش امنیت غذایی، افزایش مخاطرات طبیعی، افزایش تنش‌های اجتماعی و... بیش از سال قبل می‌شود.
دوم: در قرن اخیر یکی از اساسی‌ترین حقوق حیاتی بشری، حق استفاده از یک محیط زیست پاک و مطلوب برای هر شهروند است. براساس اصل ٥٠ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هر شهروند حق دارد از یک محیط زیست پاک برخوردار باشد. حراست، حفاظت و پاک‌سازی محیط زیست وظیفه عمومی تلقی می‌شود و رعایت این حق هم تکلیفی برای همه ایجاد می‌کند. پدیده ریزگردها بدون‌تردید یکی از چالش‌های حاصل از تخریب محیط زیست است که این روزها آسمان بخش بزرگی از کشور را در بر گرفته است و یکی از دلایل عمده تشدید آن بی‌توجهی انسان به توسعه پایدار است.
مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «مسئله محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، برای ما مسئله‌ای تجمّلاتی و درجه‌دو نیست؛ بلکه یک مسئله حیاتی است که در تلاش ما برای توسعه کشور، اولویت باید در این بخش باشد». اگر روزگاری تنها شهرهای کویری و در حاشیه بودند که با پدیده ریزگردها روبه‌رو بودند، امروز آسمان تمام ایران، تحت تأثیر پدیده مخرب ریزگرد قرار گرفته است و غیر از مشکلات اجتماعی و اقتصادی فراوان، سلامتی مردم و آرامش مردم را نیز به مخاطره افکنده است.
سوم: اگر بخواهیم کانون‌های ریزگرد آسمان ایران را دسته‌بندی کنیم، می‌توان آنها را به دو دسته تقسیم‌بندی کرد: داخلی و خارجی. منشأ داخلی، شامل زمین‌های کشاورزی مناطق خشک، رودخانه‌های فصلی، تالاب‌ها و باتلاق‌های خشکیده، مراتع آسیب‌پذیر به لحاظ پوشش گیاهی و فعالیت‌های گسترده خاک‌برداری و جاده‌سازی است.
تالاب‌های نابود‌شده بین‌النهرین، از‌بین‌رفتن پوشش گیاهی در کشورهای همسایه، بیابان‌های عراق و سوریه، بیابان گبی – تاکلی ماکان در آسیای مرکزی، صحرای بزرگ آفریقا و عربستان منشأ ریزگردهای برون‌مرزی ما به شمار می‌آیند. این مسئولیت دستگاه‌های دولتی است که با روش‌های علمی کانون‌های اصلی ریزگرد آسمان ایران را شناسایی کنند.
چهارم: دلایل اصلی ریزگردها شامل تغییر اقلیم، خشک‌شدن مجموعه تالاب‌های بین‌النهرین به دلیل ساخت سدهای بزرگ روی دجله و فرات، خشک‌سالی و کاهش آب رودخانه‌ها، کاهش بارندگی و نبود پوشش گیاهی مناسب است.
تغییر اقلیم در سال‌های اخیر این فرایند را افزایش داده است. هنگامی که زمین گرم می‌شود و خشکی افزایش می‌باید، باد می‌تواند به‌آسانی ذرات ریز را حرکت دهد تا خاک و غبار میهمان آسمان ایران شود. خشک‌شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها در کشورهای همسایه و همچنین غرب و جنوب ایران تأثیر بسزایی در به‌وجود‌آمدن این ذرات معلق داشته؛ به‌طوری‌که در سال‌های اخیر بیابان‌زایی در مناطق یاد‌شده با افزایش چشمگیری روبه‌رو بوده است. نبود مدیریت صحیح آب در بخش کشاورزی سبب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و خشک‌شدن منابع آب سطحی شده است. کمبود بارندگی و کاهش آب رودخانه‌ها و تالاب‌ها تأثیر زیادی در ایجاد زمین‌های خشک و مستعد کانون گردوغبار دارد.
پنجم: دو دسته برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت برای مقابله با پدیده ریزگرد می‌توان در نظر گرفت. در مرحله کوتاه‌مدت نیازمند استقرار سیستم هشدار، تنظیم تفاهم‌نامه‌های دو‌جانبه و منطقه‌ای بین کشورهای کانون ریزگرد، درباره گنجاندن تعهدات الزام‌آور برای مقابله با بیابان‌زایی و استفاده از مالچ‌های نفتی و رسی-ماسه‌ای در کانون‌های گردوغبار است. متأسفانه جنگ در کشورهای همسایه مانند عراق و سوریه باعث رها‌شدن طرح‌های بین‌المللی کنترل گردوغبار شده است.
در برنامه بلندمدت مهم‌ترین راهکار مدیریت صحیح آب، بیابان‌زدایی و جنگل‌کاری در کانون‌های تولید ریزگرد است و اگر بتوانیم در این راستا محکم و جدی قدم برداریم، قطعا مشکلات گردوغبار به حداقل خواهد رسید. با کمک بیابان‌زدایی، تقویت پوشش گیاهی و کاشت گونه‌های بومی مقاوم در برابر خشکی و شوری مانند وسمه، تاغ، گز و... می‌توان با تثبیت خاک تا حدود زیادی از فرسایش بادی و پدیده گردوغبار جلوگیری کرد. منابع آبی و اراضی باید مدیریت شوند؛ زیرا مدیریت اشتباه در منابع آب سبب خشک‌شدن زمین و فرسایش خاک می‌شود که نتیجه آن ریزگردها هستند.
تغییر الگوی کشت و نوع آبیاری در کشاورزی نقش بسزایی در مصرف بهینه آب خواهد داشت. مدیریت تالاب‌ها و احیای آنها در دراز‌مدت نیز می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. نیاز است تا باری دیگر درباره شیوه زندگی و نحوه برخوردمان با طبیعت بیندیشیم. باید پذیرفت که شکست، نتیجه تقابل با اقلیم است و سازگاری، تنها راه انسان‌هاست.
منبع: روزنامه شرق
