هشدار! خاک را به باد ندهیم
فرسایش خاک بر روی حفظ آب و در نهایت حفظ جمعیت انسانی در مناطق روستایی بی تاثیر نیست و به‌طور قطع خاک یکی از عوامل تأثیرگذار و مهم در حفظ آب است.
به گزارش سلامت نیوز، روزنامه اطلاعات نوشت : آنچه در پی آمده است نگاهی دارد به وضع فعلی خاک کشاورزی به عنوان یکی از عوامل اصلی تامین غذا که بخش اول آن را دیروز ملاحظه کردید و اینک بخش دوم را می خوانید:
وی در خصوص اینکه آیا با تصویب لایحه خاک می‌توان امیدوار بود برخی معضلاتی که در حال تبدیل شدن به بحران است، حل شود؟،جواب داد: یک نمونه از بحث‌های ما گردوغباری است که در خوزستان است و می‌دانیم که منشاء این گردوغبار به خوزستانی‌ها مرتبط نیست، بلکه منشاء آن مربوط به رفتاری بوده که به‌طور کلی در سال‌های اخیر به‌دلیل پیشرفت در سدسازی چه در ترکیه ، عراق و سوریه و چه در خود ایران در قسمت سرشاخه‌ها مثلاً لرستان با مهار آب‌ها ایجاد شده تا جایی که آب کمی به پایین‌دست رسیده و نتیجه آن خشک شدن اراضی و ریزگرد شده است. این مسئله غیر از بحث ملی دارای بحث منطقه‌ای هم هست.
دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری افزود: اگر وارد حوضه آبریز رودخانه کارون شویم، ملاحظه می‌کنید که مطابق برخی از گزارش‌ها، شوری آب کارون، آب در شهر آبادان از حد مجاز شرب بالاتر است. آبادانی‌ها آب مناسبی ندارند، چون ما کشت و صنعت‌هایی را در بالا دست توسعه داده‌ایم، زهاب این کشت و صنعت‌ها وارد کارون می‌شود و آب را شور می‌کند. پس اگر ما می‌خواهیم توسعه‌مان پایدار باشد، این است که بالا و پایین حوزه‌های آبخیزمان باید با هم در ارتباط باشد. به عبارت دیگر نباید به بالایی اجازه هر کاری بدهیم، زیرا اثرات سوء آن ممکن است در پایین انعکاس یابد.
وی اضافه کرد: دنیا یک دهکده است و به نوعی اثرات سوء آن شامل خودمان و دیگری می‌شود. در دریاچه ارومیه خودمان خسارت وارد کردیم و خودمان هم ضررش را می‌بینیم. در موضوع گرد و خاک خوزستان بخشی مربوط به کشورهای همسایه و پروژه‌های آبی آنها است. پس ما باید رفتارهای مان را در یک قالب یکپارچه ببینیم تا مدیریت یکپارچه ناشی از آن منتهی به توسعه پایدار شود. مثل آمایش سرزمین که در آن آب، خاک و منابع طبیعی همه به یکدیگر مرتبط هستند.
این کارشناس گفت: پژوهشکده خاک و آبخیزداری طی جلساتی به این دیدگاه دست یافته که ما باید مجموعه آب و خاک و منابع طبیعی را در یک قالب بررسی کنیم و برنامه کلانی را از دیدگاه تحقیقاتی در حال دنبال کردن هستیم. لایحه خاک هم به نوعی با جوانب خود مرتبط با این کلان‌نگری از یک‌سو و از سوی دیگر، مرتبط با برنامه آمایش سرزمین، محیط زیست و منابع طبیعی است. هرچند برخی می‌پرسیدند که وقتی لایحه خاک را می‌دهید، آیا محیط زیست و آلودگی خاک را دیده‌اید؟ نکند غفلت از آن باعث شود لایحه دوباره برگردد. به هر حال مدت‌های طولانی است که لایحه خاک نتوانسته وارد صحن مجلس شده و تصویب شود. به این خاطر با وجود اطلاع و آگاهی از ضرورت یکپارچه‌سازی قوانین، ما باید در حال حاضر همان چیزی را که داریم، تلاش کنیم از مراحل تصویب بگذرانیم و ابلاغ شود. پس از آن می‌توانیم قانون را اصلاح و موارد اختلافی را حل کنیم. با اینکه خودم به آن نقدی‌های جدی دارم؛ برای مثال لایحه در برخورد با دولت خیلی جدی نبوده، چون دولت هم یکی از عوامل مخرب خاک است؛ دولت راه می‌سازد، لوله نفت را انتقال می‌دهد. در این باره در لایحه خیلی روشن مطرح نشده که خود دولت باید جلوی تخریب را بگیرد و مانع از آن شود. ما از ویلاسازی در سواحل دریای خزر و برخی از رودخانه‌ها ناراحت هستیم، اما واقعیت آن است که بخش‌های دولتی آن را گرفته‌اند. روی این اصل، در این قضیه دولت که می‌خواهد این لایحه را برای تصویب به مجلس بفرستد و اجرا بکند، خود باید ابتدا مانع از تخریب شود و با شرایطی که برای امکان بازبینی وجود دارد، انجمن خاک، قسمت‌های تحقیقاتی یا خود وزارت جهاد کشاورزی باید بتوانند روی این دست از مسائلی که عرض کردم، بازبینی دقیقی انجام دهند.
وی افزود: ما کشوری هستیم که سابقه حفظ خاک در تمدن ما سابقه طولانی دارد. به موضوع قنات اشاره شد که قنات‌هایی به طول ۳۰ تا ۴۰ کیلومتر در گناباد ثبت شده برای حفر آنها چند میلیون مترمکعب خاک را در عمق زمین جابه‌جا کرده‌اند. این در جنبه آب بوده است. باید بگویم که ما در جنبه خاک دانش بومی حفاظت خاک داریم. ما میلیون‌ها هکتار سکوبندی در مناطق کوهستانی برای حفظ خاک با هدف تولید محصول داریم.ما همچنین دارای دانش بومی کنترل سیلاب‌ها از طریق احداث سامانه‌های سنتی هستیم، به‌طوری‌که خاک‌هایی که از کوهستان‌ها شسته می‌شد و به‌صورت رسوب به مناطق پایین دست می‌رفت و می‌توانست به کویر و گرد و خاک در مناطق پایین دست منجر شود، این‌ها را با شیوه‌های مذکور که در قسمت‌های مختلف کشورمان هست و عمدتاً در مناطق خشک‌تر آب سیلاب را هدایت می‌کردند و بعضاً با یک بار آب‌گیری می‌توانند به اندازه یک کشت آبی تولید محصول بکنند.در این صورت هم آب و هم خاک حفظ و هم محصول تولید و هم آب زیرزمینی تقویت و هم جلوی سیل گرفته می‌شد، پس مردم ما می‌توانند مشارکت داشته باشند و لازم است سیاست‌های مناسب برای تشویق مردم به توسعه این‌گونه روش‌ها در نظر گرفته شود. یعنی همان‌طور که برای شخص تخریب‌کننده زمین، جریمه در نظر می‌گیریم، خوب است سیاست‌های تشویقی مثل اعطای وام‌های بانکی به افرادی که خاک شان و در نتیجه آب‌شان را حفظ می‌کنند را هم در نظر بگیریم؛ البته چنین مواردی هم در لایحه پیش‌بینی شده، اما خوب است که درباره این موضوعات بندهای بیشتری اضافه شود. ضمن آنکه در برنامه‌های اجرایی خیلی از این‌ها می‌تواند دیده شود.
دکتر عرب‌خدری گفت: خوشبختانه دولت هم کارهای خوبی در بخش حفاظت انجام داده است. مثلاً پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری درباره روشی به نام پخش سیلاب در آبخوان یا آبخوانداری کارهای زیادی انجام داده و با اختصاص اعتبار قابل توجه، کارهای بزرگی انجام شد، اما کل مساحت را که نگاه کنیم در نهایت می‌بینیم با وجود تمام اعتبارات هزینه‌شده رقم به ۵۰ هزار هکتار هم نرسید، اما یک قلم فقط بندسارها ۴۰۰ هزار هکتار را به‌عنوان نوعی آبیاری سنتی پوشش می‌دهند، بدون اینکه هزینه‌ای را دولت به آنها اختصاص داده باشد. در واقع این‌ها را خود مردم انجام داده‌اند. می‌توان گفت که بدون قنات و بندسار امکان استقرار مردم وجود نداشت. آنها آب و خاک را این‌گونه حفظ کردند و بیابان را عقب راندند. این نهایت آمال و آرزوی دولت مردان است که مردم حتی در بدترین شرایط بتوانند سکونت داشته باشند، زیرا آنان با حضور خود، کشور را حفظ و از قاچاق و تعدی دشمن جلوگیری می‌کنند. در ادامه این مناظره دکتر اسدی دانشیار استاد دانشگاه تهران گروه علوم و مهندسی خاک و عضو هیأت‌مدیره انجمن علوم خاک درباره موقعیت کنونی ایران در فرسایش خاک گفت: واقعیت این است که به ۲ میلیارد تن فرسایش خاک باید طور دیگری هم نگاه بکنیم. چون صرفاً عددها و رقم‌ها معنی ندارند؛ ببینید در ریاضی گاهی یک‌هزار عدد خیلی زیادی و گاهی ۱۰ میلیون عدد خیلی کوچکی است. در حوزه فرسایش خاک ما باید به فرایند تشکیل خاک توجه کنیم و اینکه چقدر طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک به‌وجود آید؟ در شرایط کشور ما شاید تشکیل یک سانتیمتر خاک حداقل ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال زمان لازم دارد. بر همین اساس در زمینه فرسایش خاک متخصصان در سطح جهانی میزان فرسایش خاک را با معیار حد قابل تحمل فرسایش می‌سنجند.
وی افزود: این معیار می‌گوید که اگر میزان فرسایش کمتر از حد قابل تحمل باشد به ما در بلندمدت صدمه نمی‌زند، اما اگر بیشتر از حد قابل تحمل باشد، مانند حساب بانکی است که بیشتر از میزان واریز پول به آن، برداشت می‌کنید؛ بنابراین به بن‌بست و چک برگشتی و زندان می‌رسید. حد قابل تحمل فرسایش خاک درباره ایران در ۱۶۵ میلیون هکتار ۱۶۵ میلیون تن فرسایش خاک و حتی تا ۲۰۰ میلیون تن خطری را دربر ندارد، ولی تا ۲ میلیارد تن که بیش از ۱۲ برابر عدد قابل تحمل است، مانند برداشت ۱۰ یا ۱۲ برابر از مقداری است که به حساب وارد کرده‌اید. پس روشن و مبرهن است که چه اتفاقی خواهد افتاد.
این دانشیار استاد دانشگاه تهران در خصوص رتبه ایران از نظر فرسایش خاک در نظام جهانی گفت: از نظر تخریب و فرسایش خاک در دنیا رتبه نخست هستیم. البته یک بخش آن مربوط به شرایط جغرافیایی و اقلیمی ایران است که شرایط سوءمدیریت به‌عنوان عامل تشدیدکننده هم باید به آن اضافه شود. وی افزود: ما نسبت به آنچه که حد قابل تحمل بوده ۱۰ تا ۱۲ برابر بیشتر دچار فرسایش خاک هستیم. یک نمونه آن اراضی هستند که آنها را تحت کشت برای مدت زمان یک تا ۱۰ سال می‌بریم و آن ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر نخست خاک از بین می‌رود و بعد از آن زمین رها شده و اراضی متروکه که دیگر خاک ندارد به جا می‌ماند. تبعات این وضعیت نداشتن پوشش گیاهی و سپس سیل و… است.
دکتر اسدی درباره تاثیر فرسایش خاک بر روی حفظ آب و در نهایت حفظ جمعیت انسانی در مناطق روستایی اظهار داشت:به‌طور قطع خاک یکی از عوامل تأثیرگذار و مهم در حفظ آب است. برای مثال در غرب و جنوب غربی دامنه‌های زاگرس قبلاً روستا بوده و خاک‌های بارور، چشمه‌ها و نهرها را تا تیر پرآب نگاه می‌داشتند، اما الآن در همان اوایل بهار هم آب ندارند؛ زیرا خاک و عوامل جنبی حفظ خاک مثل پوشش گیاهی از بین رفته‌اند.
