۰ تا ۹۰ درصد آب گیاه، با تعرق از دست می‌رود/ افزایش ۷۰ درصدی راندمان کشاورزی با احداث بادشکن
وحید زندی‌فخر
توسعه بعضاً غیراصولی باغ‌ها و مزارع آبی در کشور در دهه‌های قبل و عدم برنامه‌ریزی جهت فرهنگ‌سازی استفاده از آبیاری‌های نوین یا روشی جهت کاهش میزان تبخیر و حفظ بیشتر رطوبت در خاک، بیش از پیش به منابع آب‌های زیرزمینی کشور آسیب وارد کرد. از طرفی خشکسالی‌ها و کاهش بارش‌ها نیز به‌شدت بر اکوسیستم مناطق مختلف تأثیر منفی گذاشت. در پاسخ به این پرسش که آیا راهکاری اجرایی در این زمینه وجود دارد یا خیر؟ با وحیدرضا شادفر، محقق و پژوهشگر عرصه منابع طبیعی کشور، گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌آید.
با توجه به کاهش منابع آبی کشور و خشکسالی‌ها آیا راهکار اجرایی برون‌رفتی از این بحران وجود دارد یا خیر؟
با وجود اینکه ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻤﺎﻡ ﺁﺏﻫﺎﯼ ﺳﻄﺤﯽ ﺍﯾﺮﺍﻥ، ﯾﻌﻨﯽ رودخانه‌ها، ﺗﺎﻻﺏﻫﺎ ﻭ ﺩﺭﯾﺎﭼﻪﻫﺎ ﺍﺯ ﺑﯿﻦ ﺭﻓﺘﻪﺍﻧﺪ ﻭ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺷﺮﺍﯾﻂ ﺗﻨﺶ ﺁﺑﯽ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ، اما با برنامه‌ریزی در یک دوره حداکثر هفت ساله می‌توان بحران را از بین برد.
اکنون بین مسئولان وزارتخنه‌های نیرو و جهاد کشاورزی بحث درصد استفاده از آب برای کشت‌وکار مطرح است. اینکه ۹۰ درصد یا ۶۰ درصد از حجم آب مورد استفاده در کشور صرف تولیدات کشاورزی می‌شود مهم نیست، مهم این است که بازده و بهره‌وری آب در بخش کشاورزی، در مقایسه با میانگین جهانی ناچیز است، پس نتیجه می‌گیریم بیشترین حجم تلفات آب کشور، مربوط به بخش کشاورزی است و باید کاری کرد که تلفات آب کاهش یابد. البته بعید به‌نظر می‌رسد، بیشتر از ۶۰ تا ۶۵ درصد حجم آب کشور در بخش کشاورزی استفاده شود.
در شرایط کنونی کشور که خشکی و کمبود آب یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در تولید محصولات کشاورزی محسوب می‌شود و منبع جدید آب و قابل استحصال جایگزینی هم وجود ندارد، چه توصیه‌ای دارید؟
در این شرایط یا باید از کشاورزی چشم‌پوشی کنیم و به‌دنبال راهکاری دیگر جهت تهیه محصولات کشاورزی باشیم، یا در زمینه توسعه کشاورزی و تولید، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، جهت افزایش کارآیی همین مقدار آب کم موجود، راهکاری بیاندیشیم. البته کشورهای پیشرفته دو قرن پیش این معضل را حل کرده‌اند که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد. اولاً ترویج کشاورزی دیم یکی از این راهکارهاست، همان‌طور که می‌دانید، کشاورزی دیم ۸۰ درصد از سطح زیر کشت جهان را به‌خود اختصاص داده که شامل ۶۲ درصد از غذای اصلی مردم است. مدیریت صحیح استفاده آب در کشاورزی دیم، می‌تواند باعث افزایش ۷۵ درصدی تولید مواد غذایی شود و این گامی اساسی و اصولی جهت جلوگیری از گرسنگی است. استفاده علمی از آب در بخش کشاورزی، نیاز به برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری صحیح داشته و در این راستا روش‌های نوین مدیریت، مثلاً استحصال و استفاده بهینه آب باران به‌منظور کشت دیم از اهمیت بالایی برخورداراست.
با توجه به اینکه سطح تبخیر در ایران بالا و حدود دوهزار و ۵۰۰ میلی‌متر درسال است، طبیعتاً در اقلیم‌های گرم و خشک، درختان و گیاهان آب زیادی از دست داده (تعرق) و مقدار متنابهی نیز به شکل تبخیر از دست می‌رود، آیا راه و روشی که بتواند میزان تبخیر را کاهش دهد، وجود دارد؟
بله، ابتدا در گام اول لازم و ضروری است تا از برخی شیوه‌های حفظ رطوبت خاک در انواع کشت‌ها به‌ویژه کشت دیم استفاده کنیم. نظیر روش شخم و تخته که شکل خاصی از شخم است که در آن پس از انجام شخم با حرکت دادن تخته روی سطح خاک، منافذ موجود در این قسمت بسته شده و از تبخیر رطوبت خاک جلوگیری به‌عمل می‌آید. همچنین به کمک روش‌هایی مانند شکافتن عمیق و شخم زیرخاکی، می‌توان نفوذ آب در خاک را افزایش داده و علاوه بر کاهش فرسایش خاک، عملکرد را نیز ۶۰ درصد افزایش داد.
دوم استفاده از کاه و کلش محصولات زراعی، برگ گیاهان، کودهای حیوانی، چوب و پوست درختان و... که می‌توان آنها را به‌عنوان مالچ استفاده کرد. این امر سبب کاهش تبخیر از سطح تا ۸۰ درصد و جلوگیری از رشد علف‌های هرز، محافظت از خاک در برابر سرما و گرمای شدید و کاهش فرسایش می‌شود و نهایتاً احداث بادشکن‌ها.
در بین روش‌های فوق، بیشترین اثرگذاری و اولویت کاری را به کدامیک از طرح‌ها می‌دهید؟
طبق تجارب جهانی و بر اساس گزارشات FAO و تجربه شخصی، بادشکن‌های نواری پیرامون باغ‌ها، مزارع، دیمزارها و حتی مراتع علاوه بر کاهش سرعت روان‌آب‌های سطحی، نفوذ هرچه بیشتر آب به خاک و افزایش رطوبت خاک، علاوه بر کاهش ۲۰ معضل زیست محیطی، طبق نظر مؤسسه تحقیقات بین‌المللی نواحی نیمه‌خشک، باعث افزایش راندمان محصول نیز می‌شود. به‌عنوان مثال در اثر وجود بادشکن‌ها تولید گوجه‌فرنگی در فصل آبیاری ۱۲۵ درصد و در فصل پاییز ۱۰۰ درصد افزایش محصول داشته است. محصول گندم میانگین وزن یک‌هزار دانه تا ۷۴ درصد گرم افزایش داشته است. چغندرقند دو برابر و صیفی‌جات تا پنج برابر و... افزایش محصول داشته که بسیار حائز اهمیت خواهد بود.
بادشکن‌ها چگونه نقش خود را ایفا می‌کنند؟
اینکه بارندگی‌ها و نزولات آسمانی، سبب ذخیره رطوبت در ناحیه گسترش ریشه گیاه می‌شوند، به‌تنهایی کافی نیست، باید کاری کرد که این رطوبت حاصل از نزولات، ماندگاری بیشتری داشته باشد و تدبیری اندیشید که همین اندک بارندگی باپراکنش محدود، به‌ویژه در کشت دیم، حفظ شود و زمان بیشتری در اختیار گیاه قرار گیرد. جهت دستیابی به این مهم، هیچ راهی نداریم جز احداث کمربند سبز یا بادشکن. با احداث بادشکن پیرامون دیمزارها، زراعت دیم، باغ‌های دیم و مراتع، به روش موزاییک و مشبک، می‌توان به احیای خاک، نفوذ هرچه بیشتر آب در خاک، کاهش فرسایش و در نهایت افزایش پوشش گیاهی و افزایش راندمان تولید کمک کرد.
سطح وسیعی از مراتع کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده‌اند، بهدلیل حساسیت و شکنندگی اکوسیستم‌های مرتعی، مدیریت مراتع کشور را چگونه می‌بینید؟
بهدلیل نامناسب بودن پراکنش بارندگی، مدیریت و برنامه‌ریزی مراتع، بیش از هر منطقه دیگری لازم و ضروری است. چراکه مراتع، یکی از ابزارهای مهم تولید ثروت، از نظر اهداف اقتصاد مقاومتی، اهمیت اقتصادی و ارزش زیست محیطی قابل توجهی دارند. تنها راهکار پیشنهادی برای این مشکل، کنترل و مهار هرزآب‌ها و سیلاب‌های حاصل از نزولات آسمانی و احداث بادشکن پیرامون مراتع، با هدف ذخیره‌سازی رطوبت بیشتر در خاک مراتع است.
بنابراین از آنجا که وجود رطوبت بیشتر، از جمله عوامل مؤثر بر افزایش راندمان تولید مراتع است، باید به فکر راه‌حلی برای افزایش ماندگاری رطوبت در سطح مراتع بود. به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک که باران تنها راه تأمین آب مراتع است، ماندگاری بیشتر رطوبت بحث مهم‌تری است که با احداث بادشکن موزاییک و مشبک پیرامون مراتع، جهت رسیدن به هدف نهایی یعنی علوفه بیشتر لازم‌الاجرا است.
اینکه قسمت عمده تلفات آب، به صورت تعرق گیاهی از دست می‌رود، درست است؟
بله. ۸۰ تا ۹۵ درصد آبی که توسط ریشه گیاه جذب می‌شود، بسته به مناطق اقلیمی مختلف از طریق روزنه‌های هوایی برگ با تعرق از دست می‌رود. بنابراین با احداث بادشکن‌ها، به‌عنوان راهکاری عملی به منظور کاهش تبخیر و تعرق، نیاز آبی گیاه، به خصوص در مناطق خشک تا حد زیادی مرتفع و کاهش می‌یابد و دوره آبیاری نیز کمتر خواهد داشت.
باید توجه داشت که افزایش جزیی رطوبت خاک، موجب افزایش چشمگیری در عملکرد محصول می‌شود. بادشکن‌ها برای کشاورزان، باغداران و مرتعداران با کمترین هزینه اجرا، می‌تواند علاوه بر کاهش تبخیر و تعرق، چندمنظوره و درآمدزا نیز باشد.
بادشکن‌ها از چند طریق باعث ارتقای سطح درآمد روستاییان (معیشت جایگزین) می‌شوند؟
علاوه بر کاهش معضلات ۲۰ گانه زیست محیطی، افزایش ۷۰ درصدی راندمان محصول در واحد سطح، کاهش مصرف سموم کشاورزی و تولید چوب (که همه موارد به نوعی، باعث کاهش هزینه تولید است) احداث بادشکن، با گونه‌های مثمره و سریع‌الرشد و با فروش میوه، بهترین درآمد جایگزین برای روستاییان خواهد بود.
گفتید، بادشکن‌ها به‌طور غیرمستقیم نیز باعث افزایش درآمد کشاورزان می‌شوند، لطفاً توضیح دهید؟
بادشکن‌ها باعث کاهش مصرف سموم کشاورزی می‌شوند، چرا که ایجاد آنها در اطراف مزارع و باغ‌ها، باعث تنوع در جانوران شکاری و پارازیت‌ها می‌شود. از سویی دیگر هنگام گذر زمین‌آب از بادشکن‌ها، غلظت فسفات کاهش می‌یابد. بادشکن‌ها به‌صورت مانع یا یک سد زیست - زمین شیمیایی عمل می‌کنند و توزیع مکانی بسیاری از آلاینده‌ها و یون‌های غیرآلی را تحت کنترل قرار می‌دهند. بر اثر وجود بادشکن‌ها، با حذف سم‌پاشی و هزینه‌های مربوطه و البته تولید محصولاتی ارگانیک، نه‌تنها به‌طور غیرمستقیم افزایش درآمد کشاورزان را به همراه دارند، بلکه محیط زیستی سالم‌تر نیز خواهیم داشت. پس می‌توان با برنامه‌ریزی، فرهنگ سازی و ترویج و آموزش استفاده صحیح از آب، بحران را از بین برد./
منبع:ایانا
