لایه مهربانی به نام اُزن

مهدیه سلطانی*: روز ۱۶ سپتامبر مصادف با ۲۵ شهریور ماه، از طرف سازمان ملل به عنوان روز جهانی محافظت از لایه ازن نامگذاری شده است. در سال ۱۹۸۷ میلادی، در چنین روزی پروتکل مقابله با آلاینده های مخرب ازن در مونترال کانادا تصویب شد. 

مفاد این پروتکل شامل ارائه فهرست مواد مخرب لایه ازن و تقسیم بندی آن‌ها در گروه های مختلف، تعیین ظرفیت تخریب لایه ازن در هریک از مواد مخرب لایه ازن، برنامه زمانی کاهش تدریجی هر یک از گروه ها و مواد مخرب لایه ازن در کشورهای پیشرفته، برنامه زمانی کاهش تدریجی هریک از گروه ها و مواد مخرب لایه ازن در کشورهای در حال توسعه، ارائه مکانیسم مالی به منظور سهولت اجرای پروتکل در کشورهای در حال توسعه، لزوم جمع آوری آمار و اطلاعات موثق میزان مصرف مواد مخرب ازن در کشورهای عضو از زمان تصویب این پروتکل بود که کشورهای امضا کنند پذیرفتند علاوه بر شفاف سازی و ارائه گزارش در رابطه با میزان تولید ترکیبات خورنده‌ی ازن، در جهت کاهش تولید و رهاسازی این مواد برنامه ریزی و اعمال قانون کنند.

ایران نیز در سال ۱۹۹۰میلادی به عضویت کنوانسیون وین که در زمینه حفاظـت از لایـه ازن در سـطح جهـان وضع شد،‌ درآمده و پروتکل مونترال را امضا نمود. در سال ۱۹۹۳ میلادی، یعنی مصادف با سال ۱۳۷۲ شمسی، دفتر حفاظت از لایه ازن، با هدف تسهیل و نظارت بر روند اجرای مفاد پروتکل مونترال، در تهران احداث شد.

لایه‌ی ازن، یک محافظ طبیعی

چرا لایه‌ی ازن برای موجودات زنده مهم است؟ نور تابیده شده از خورشید دارای انواع طول موج با انرژی های مختلف است. اشعه فرابنفش خورشید که دارای طول موج کوتاه و انرژی بسیار بالایی است، یکی از این اشعه های ورودی به جو زمین است که به دلیل ضررهای بسیاری که برای موجودات زنده دارد، وجود لایه ازن را ضروری می‌سازد.

اشعه فرابنفش خورشید دارای ۳ نوع UVA، UVB، UVC  است که همه اشعه های نوع سوم و ۹۰ درصد اشعه نوع دوم توسط لایه ازن و پدیده های جوی مانند بخار آب موجود در جو جذب می شود و در واقع در صورت سلامت لایه ازن، فقط اشعه UVA به زمین می رسد.

اشعه ماورا بنفش به دلیل انرژی بالایی که دارد، اثرات قابل توجهی بر موجودات زنده می گذارد. به طور مثال اشعه ماورا بنفش بخصوص نوع B بر فرآیندهای  ژنتیکی، ساختمان و عمل غشا، فتوسنتز و تنفس، رشد  و نمو، سازوکار روزنه ها ، خصوصیات آناتومیکی برگ و رنگیزه های فتوسنتزی گیاهان موثر است. انرژی بالایی اشعه فرابنش ، میکرو ارگانیسم های زنده را از بین می برد و امروزه یکی از بهترین میکروب‌کش ها به حساب می آید.

آنچه که شاید برای ما قابل لمس تر باشد، اثر مخرب این اشعه بر روی انسان است. اشعه فرابنفش با تغییر ساختار ژنتیکی سلول های پوستی می تواند باعث سرطان های مختلف پوستی شود. پیرشدن سریعتر پوست، تیره شدن و آفتاب سوختگی نیز از دیگر صدمات اشعه فرابنفش به بدن است. آب مروارید، بیماری ناخنکی چشم و سوختگی قرنیه از جمله آسیب های این اشعه برای چشم انسان هستند که گفته می شود چشم کودکان  نسبت به بزرگسالان، ۱۰ برابر آسیب پذیر تر است.

اما آیا همه اشعه فرابنفش مضر است؟ 

خیر، مقدار اندک این اشعه که به طور طبیعی از لایه ازن و جو عبور کرده و به زمین می رسد مسئول تولید ویتامین D در بدن انسان است و در واقع صحبت از اثر تخریبی آن مربوط به بخش  اشعه ورودی اضافی به نزدیکی خاک است که بر اثر سهل‌انگاری و تخریب لایه ازن به ما می رسد. در واقع بدن موجودات برای مقابله با میزان اضافی اشعه پرانرژی تکامل نیافته و بسیار آسیب پذیر است.

طبق پیش بینی ها و تحقیقات انجام شده، اگر روند تخریب لایه ازن متوقف نشده و اصلاح آن آغاز نشود، در سال های آینده سرطان های پوستی و بیماری‌های چشمی یکی از شایع ترین بیماری های انسان خواهد بود. 

چگونه می تواند از لایه ازن محافظت کرد؟

مواد تخریب کننده ازن با ایجاد پیوند پایدار با اتم های اکسیژن و تغییر ساختار فعال مولکول ازن، به تدریج این مولکول ها را از چرخه فعالیت خارج کرده و باعث نازک شدن لایه ازن می شوند. مواد مخرب ازن، بیشتر در صنایع تولید شده و رهاسازی می شوند.

این مواد در صنایع سرماساز مانند یخچال ها ، تولید اسفنج، سیستم ها وکپسول های آتش نشانی، برخی آفـت‌کـش‌های کـشاورزی،در صنایع فلزی و الکترونیکی (به عنوان حلال پاک کننده) تولید و رها می شوند.

کشور ایران در راستای اهداف تعیین شده در پروتکل مونترال، قدم های مثبتی را در این سال‌ها در جهت کنترل این صنایع، جایگزینی موادی مانند آفت کش‌ها و نظارت بر واحد های صنعتی و تولیدی داشته است. 

امید است با روشن شدن اهمیت این لایه ی محافظ، توجه به کاهش تخریب و افزایش روند بهبود آن همه گیر شود.

منبع: زیست بوم