ردپای آب

شادی توکلی مهر*: ردپای آب، مقدار آبی است که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در فرآیند تولید محصول، (که شامل مصرف آب و آلودگی‌های آن در سراسر چرخه تولید است) مصرف می‌شود. ردپای آب می‌تواند برای یک فرآیند مانند رشد برنج، برای یک محصول مثل یک شلوار، برای سوختی که در ماشین‌هایمان می‌ریزیم یا برای یک کارخانه بین‌المللی اندازه‌گیری شود. ردپای آب می‌تواند به ما بگوید چه مقدار آب در کشورها، در جهان، در حوضه یک رودخانه یا یک آبخوان مصرف می‌شود. همچنین می‌تواند در مقیاس هر تن از محصول، هر هکتار از زمین، هر واحد از ارز و واحدهای عملیاتی اندازه‌گیری شود.

 

ما به مصرف بیش از حد آب معتادیم و در عین حال، از این موضوع بی‌خبریم. این پرسشی ساده است: چه میزان آب برای تهیه یک وعده غذا مصرف می‌کنیم؟ ممکن است فکر کنید که برای صبحانه و شام هیچ آبی مصرف نمی‌کنید. اما بعد شاید به یاد آورید که برای تهیه چای یا قهوه از آب استفاده می‌کنید و البته برنج و خورشی که می‌خورید. آیا به لحاظ فنی مقداری آب در آن به کار برده نشده است؟

 در این مقاله شما در مورد ردپای آب کالاهایی که مصرف می‌کنید اطلاعات بدست می‌آورید.

۱. غذا

بدن ما هر روز تا ۴ لیتر آب نیاز دارد ولی تولید غذای روزانه ما به ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ لیتر آب احتیاج دارد.

چقدر آب برای تولید غذا نیاز است؟

۲۵۰ گرم گوشت گاو= ۳۸۷۵ لیتر آب

۲۵۰ گرم فرنی= ۲۲۵ لیتر آب

۱ فنجان قهوه=۱۴۰ ایتر آب

۱ برش نان= ۴۰ لیتر آب

چطور ممکن است؟

آبی که در تولید محصولی مانند قهوه استفاده می‌شود، همان مقدار آبی است که برای پرورش، تولید، بسته‌بندی و حمل و نقل دانه‌های قهوه به کار رفته است. این یک مثال ساده است که نشان می‌دهد منظور از "آب پنهان" به کار رفته در هر محصول چیست. تولید جهانی محصولات با پایه حیوانی نزدیک به ۲۴۲۲ میلیارد متر مکعب آب هر سال نیاز دارد. یک سوم از این حجم مربوط به بخش گوشت جانوری و ۱۹ درصد برای بخش لبنیات است. بیشتر حجم این آب به ردپای آب غذای حیوانات بر‌می‌گردد.

تغذیه بر پایه منشا گیاهی ردپای آب را تا ۲۳۰۰ لیتر در روز کاهش می‌دهد یعنی ۳۶ درصد کاهش در مصرف آب. شما می‌توانید ردپای آب خود را با کاهش مصرف غذاهای با منشا حیوانی کاهش دهید.

 ۲. منسوجات

لباس‌ها هم ردپای آب بالایی دارند.

یک شلوار= ۸۰۰۰ لیتر آب

یک کیلوگرم پنبه= ۱۰۰۰۰ لیتر آب

شاید جالب باشد که بدانید لباس پوشیدن یک آقا ۱۵ هزار لیتر آب و لباس پوشیدن یک خانم ۱۱ هزار لیتر آب هزینه دارد. این میزان آبی است که در سایز و مواد تشکیل دهنده لباس‌ها استفاده می‌شود. لباس با پایه پنبه یا نخ بیشترین ردپای آب را دارد.

پنبه یکی از تشنه‌ترین محصولات در جهان است و محصولاتی که از پنبه درست می‌شوند ۲.۶ درصد از ردپای آب جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. نزدیک به ۸۰ درصد از ردپای آب کل زراعت پنبه در کشورهایی مانند چین، پاکستان، هندوستان و ازبکستان قرار گرفته که با کمبود آب مواجه هستند و مشکلات آلودگی آب در آن‌ها وجود دارد. استفاده و نگهداری درست و مناسب از محصولاتی که در آن‌ها از موادی مانند پنبه استفاده شده است یکی از راه‌های صرفه جویی در مصرف آب است.

 ۳. انرژی و حمل و نقل

شاید متوجه نشده باشید، ولی هنگامی که انرژی مصرف کنید، مقدار زیادی آب هم مصرف می‌کنید.

آب و انرژی اصل اساسی در همه جوانب زندگی بشر هستند. هر دو به هم وابسته هستند. آب برای تولید انرژی بکار می‌رود در حالی که به انرژی برای رساندن آب به مقصد نیاز است.

همه حامل‌های انرژی ردپای آب دارند ولی انرژی‌ها و سوخت‌های زیستی (تجدید پذیر) بیشترین ردپا را دارند. افزایش استفاده از سوخت‌های زیستی برای حمل و نقل نتایج وحشتناکی برای منابع آب ملی دارد.

رانندگی کمتر، استفاده مشترک از ماشین و استفاده از حمل و نقل عمومی راه‌های مناسبی برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و صرفه‌ جویی در آب هستند. استفاده کارآمدتر از انرژی در خانه با خاموش کردن وسایل الکتریکی هنگامی که از آن‌ها استفاده نمی‌شود، نقش حیاتی در صرفه جویی در آب و انرژی بازی می‌کند. همچنین به هوای پاکیزه‌تر و آهسته‌تر کردن روند تغییرات اقلیمی کمک می‌کند.

 ۴. محصولات الکترونیکی

بازار جهانی گوشی‌های هوشمند با بیش از یک میلیارد دستگاهی که در سال ۲۰۱۳ تولید شده، به سرعت گسترش پیدا می‌کند. آن‌ها روش زندگی ما را تغییر داده‌اند. ولی این کامپیوترهای جیبی به مواد خامی نیاز دارند که از سراسر جهان استخراج شدند و فرآیند تولید آن‌ها ردپای قابل توجهی دارد.

برای تولید یک گوشی هوشمند ۹۱۰ لیتر و یا ۲۴۰ گالن آب نیاز است.

گوشی‌های هوشمند شامل مواد معدنی از جمله لیتیوم و کوبالت و فلزات نادر مانند پلاتینیوم می‌شود. این‌ها با هم ردپای سنگینی به نسبت اندازه‌ی محصول به جا می‌گذارند.

 آب برای چه مصرف می‌شود؟

وقتی میزان برداشت آب را در جهان بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم که بخش کشاورزی نزدیک ۷۰ درصد از آب، بخش صنعت ۲۰ درصد و بخش شهری ۱۰ درصد از برداشت آب را به خود اختصاص داده‌اند.

وقتی ریزبینانه به ردپای آب مصرفی در یک کشور نگاه می‌کنیم، تفاوت‌های گوناگونی بین ردپای آب درونی (ردپای آبی که در کشور، جایی که محصولات مصرف شده ایجاد می‌شود) و بیرونی (ردپای آبی که در جایی دیگر در جهان ایجاد می‌شود-محصولات وارداتی) آن‌ها مشاهده می‌کنیم. به طور میانگین ۲۲ درصد از ردپای آب هر فرد در کشور دیگر واقع شده است. یعنی اگر میانگین جهانی ردپای آب مصرفی هر فرد ۳۸۰۰ لیتر در روز باشد، ۸۳۶ لیتر از آن در کشورهای دیگر واقع شده است. این ۸۳۶ لیتر آب پنهان وارداتی است. آبی که برای تولید محصولات وارداتی در مکان مبدا مصرف می‌شود. هنگامی که یک کشور کالایی را وارد یا صادر می‌کند، در واقع آبی را که برای تولید آن کالا ضروری بوده نیز وارد و یا صادر می‌کند که به آن "تجارت آب پنهان" می‌گویند.

میانگین ردپای آب بیرونی (ردپای آبی که به واردات آب پنهان مربوط است) شهروندان اروپا از میانگین جهانی بالاتر است. میانگین ردپای آب بیرونی اتحادیه اروپا ۵۴ درصد است که بیشتر از ۲ برابر میانگین جهانی است. در کشورهای لهستان و مجارستان ردپای آب بیرونی بیشتر از ۷۰ در صد است و در هلند و مالت ۹۶ درصد و ۹۲ درصد از ردپای آب وارد می‌شود. اروپا بزرگترین منطقه وارد کننده آب در جهان است. در کشورهای دیگر مثل هند و پاراگوئه ۳ درصد از ردپای آب ملی مربوط به مصرفی بیرونی است.

کشورها می‌توانند آب پنهان را از طریق تجارت بین المللی هم وارد و هم صادر کنند. عمده‌ترین و بزرگترین صادرکننده‌های آب پنهان، ایالات متحده امریکا، چین، هند، برزیل، آرژانتین، کانادا، استرالیا، اندونزی، فرانسه و آلمان هستند و عمده‌ترین و بزرگترین واردکننده‌های آب پنهان، ایالات متحده امریکا، ژاپن، آلمان، چین، ایتالیا، مکزیک، فرانسه، انگلستان و هلند هستند. بزرگترین شبکه صادرکننده‌های آب پنهان در امریکای شمالی و جنوبی ( ایالات متحده امریکا، کانادا، برزیل و آرژانتین) آسیای جنوبی (هند، پاکستان، اندونزی و تایلند) و استرالیا هستند. بزرگترین شبکه وارد کننده آب پنهان شمال افریقا و خاورمیانه، مکزیک، اروپا، ژاپن و کره جنوبی هستند.

 ردپای آب مصرف کنندگان اتحادیه اروپا ۵۱۳۰ لیتر در روز است. که۲۵ درصد بیشتر از میانگین جهانی ردپای آب مصرفی ۳۸۰۰ لیتر در روز است.

لوکزامبورگ، پرتقال و اسپانیا بیشترین ردپای آب را در اتحادیه اروپا و در جهان دارند و فقط انگستان و اسلوواکی، سرانه میانگین ردپای آب مصرفی کمتر از میانگین جهانی دارند.

وقتی نگاهی به سرانه ردپای آب آبی (آبی که قابل رویت است و در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی جاری است) می‌اندازیم، کشورهای جنوب غربی و مرکزی آسیا و شمال افریقا در بالای لیست قرار می‌گیرند. مصرف کنندگان در ترکمنستان بیشترین ردپای آب آبی را دارند یعنی میانگین سرانه مصرف آن ها ۷۴۰ متر مکعب در سال است. کشورهای دیگر به ترتیب، ایران با ۵۸۹، امارات با ۵۷۱، مصر با ۵۲۷، لیبی با ۵۱۱، تاجیکستان با ۴۷۴، عربستان ۴۴۷ و پاکستان ۴۲۲ متر مکعب در سال، در این لیست جای می‌گیرند. سرانه میانگین جهانی ردپای آب آبی مصرفی ۱۵۳ متر مکعب در سال است که تنها ۱۱ درصد از ردپای آب کل را شامل می شود. آب شیرین یا همان آب آبی، که در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و سفره‌های آب زیر زمینی یافت می‌شود، آب سبز یا همان آب نهفته در خاک که توسط گیاهان جذب و تبخیر سطحی می‌شود و آب خاکستری یا همان آب‌های آلوده‌ی ناشی از فعالیت‌های مختلف بشر از قبیل شهرنشینی، فعالیت صنایع و یا حتی فعالیت‌های کشاورزی، ردپای آب را تشکیل می‌دهند.

 حال می‌توانیم به این پرسش پاسخ دهیم که چرا کشورهای اروپایی بیشترین ردپای آب را در جهان دارند؟ و چرا کشورهایی مانند لوگزامبورگ، پرتغال و اسپانیا در صدر این کشورها قرار گرفته‌اند؟ بزرگترین قسمت ردپای آب مصرفی، ردپای آب سبز است که برای رشد محصولات غذایی استفاده می‌شود. مانند انواع میوه‌ها، سبزیجات، برنج، غلات، شکر، روغن، آرد، پاستا و یا محصولات با پایه جانوری مانند تخم مرغ، شیر، پنیر و گوشت و یا مواد غیر خوراکی مانند پنبه و نخ که برای تهیه پوشاک استفاده می‌شود. در اروپا ۴۶ درصد از ردپای آب به تولید محصولات با پایه حیوانی و ۳۷ درصد به تولید محصولات کشاورزی مربوط است. یعنی بیش از ۸۰ درصد از ردپای آب مربوط به چیزهایی می‌شود که می‌خوریم.

 نتیجه

ردپای آب ملی بسیار به عادت‌های فردی در جامعه و فرهنگ مصرفی جامعه مربوط است. از طرف دیگر در بعضی مناطق، آبی که برای رشد بعضی از محصولات نیاز است، بالاتر از اقتضای شرایط اقلیمی آن ناحیه قرار می‌گیرد و در نتیجه فشار بیشتری به منایع آب آن ناحیه وارد می‌شود. در حالی که همان محصول در شرایط جغرافیایی مناسب‌تر به آب کمتری برای رشد نیاز دارد و در نتیجه ردپای آب کمتری نیز به جای خواهد گداشت.

مردم اطلاعات چندانی در مورد تاثیرشان روی منابع آب و کمبود آن ندارند. به همین دلیل نیاز است تا مصرف‌کنندگان از شرکت‌ها و دیگر ذینفعان در روند تولید محصولات، شفافیت بیشتری در ارتباط با ردپای آب بخواهند. بنابراین اگر مصرف کنندگان به خوبی مطلع شوند، شانس تغییر عادت مصرف، مانند خرید خوراک و پوشاکی که تاثیر کمتری روی منابع آبی دارند را خواهند داشت.

از طرف دیگر، استفاده از حمل و نقل عمومی، قطار و کشتی برای مسافرت، به جای سوخت‌های فسیلی و زیستی وسایل نقلیه، می‌تواند ۳۶ درصد ردپای آب هر نفر را در یک سال کاهش دهد.

بنابراین، تغییر عادات، به ویژه عادات غذایی می‌تواند به طور مشخص و واضح، ردپای آب را کاهش دهد. روش زندگی شما می‌تواند در زمینه ردپای آب، پایدارتر باشد. تلاش‌های کوچک برای حفاظت از آب مزایای آشکاری به وجود می‌آورد و هر شهروند قدرت تاثیرگذاری ویژه‌ای روی آن دارد.

* رئیس هئیت مدیره موسسه نجوای زمین

* منبع : لیزنا(باشگاه اطلاعات سبز)

منابع: 

تونی آلن، آب پنهان، نگاهی متفاوت به گرانبهاترین دارایی زمین. ترجمه آرش حسینیان، مریم بیرمی. جلد اول. ۱۳۹۳.

http://waterfootprint.org/en/water-footprint/what-is-water-footprint/

http://aquapath-project.eu/training-modules/

منبع مطلب:زیست بوم