برجام می‌تواند گره‌ای از مشکلات محیط زیست ایران بگشاید؟
در حالی که برجام ظرفیت مطلوبی را برای شکوفایی اقتصادی ایران فراهم ساخته است، تحریم‌های بین‌المللی در چند دهه اخیر، هزینه‌های نابخشودنی بسیاری را بر محیط زیست ایران تحمیل کرده‌اند. رهایی از مشکلات محیط‌زیستی پایداری که نسل‌های کنونی و آینده به عنوان ماحصل مناقشات سیاسی به ارث می‌برند، می‌تواند سال‌ها طول بکشد.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد، همزمان با افزایش فشار اقتصادی ایران در دهه گذشته، توانایی این کشور برای حفظ پایداری محیط زیست، رو به وخامت گذاشت. ایران در حال حاضر میزبان چهار شهر از ١٠ شهر آلوده دنیاست و خشکسالی‌های طولانی، سبب فلج کردن مخازن ملی و طبیعی آب شده است که پیش از این نیز دچار برداشت بی‌رویه بوده‌اند. آسیب‌پذیری محیط‌زیست ایران در حال حاضر تا حدی به دلیل مشکلات اجتماعی- اقتصادی وکشمکش با جامعه بین‌المللی مربوط می‌شود که سبب محدود شدن منابع آن و التزام به سیاست‌های مقاومتی و خودکفایانه با هدف بهره‌مندی از منابع داخلی شده است.
افزایش عطش ایران برای توسعه شتابزده در حین تحریم‌های سنگین درحیطه اختیارات مسوولان ایرانی بوده است؛ اما این تحریم‌ها ملت ایران را در موقعیت جبری و چالش برانگیزی قرار داده که از حوزه اختیارات آنان خارج بوده است. تلاش برای اثبات خودکفایی و به طور همزمان حفظ وجهه توانمندی و توسعه پرسرعت، محیط زیستی را که پیش از این نیز شکننده بود، به مرز فروپاشی کشانده است.
قبل از اعمال تحریم‌ها، ایران به دلیل فقدان زیرساخت‌های ضروری برای پالایش محصولات نفتی خود، به طور اساسی به واردات بنزین از کشورهای اروپایی وابسته بود. در شرایط تحریم ایران کارخانه‌های پتروشیمی خود را به پالایشگاه تبدیل کرد تا شاید این راهکار کوتاه‌مدت پاسخگوی نیازهای فزاینده بخش حمل و نقل داخلی باشد. اما این راهکار موجب افزایش بیش از پیش آلودگی هوا در کلانشهرها شد. تنها در سال ٢٠١٢، حدود ٨٠ هزار مرگ زودرس به سبب آلودگی هوا در این کشور گزارش شده است. پاره‌ای از مشکلات محیط زیستی کنونی ایران ریشه داخلی ندارند. ریزگردهای کشور همسایه (عراق) نیز با عبور از مرزهای غربی وارد کشور شده و سبب می‌شوند تا هوای آلوده، برای تنفس خطرناک‌تر شود. این پدیده قابل تامل حکایت از آن دارد که مسائل و مشکلات محیط‌زیستی، محدود به مرزهای سیاسی و بین‌المللی نخواهند شد.
چالش ملی و کهنه کمبود آب، در سال‌های اخیر وارد مرحله بحرانی جدیدی شده است. پرداخت یارانه‌های سنگین به کشاورزان، منجر به استفاده ناکارآمد آب در بخش کشاورزی شده است؛ بخشی که به تنهایی مسوول مصرف بیش از ٩٠ درصد آب کشور است. اتکای بخش کشاورزی ایران به فناوری‌های کهنه، مانع از آن شده است که این کشور بتواند به طور موثر با مشکلات خود در این بخش مقابله کند.
خشک شدن رودخانه‌ها و پهنه‌های آبی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، نشست زمین و بیابان‌زایی، زاییده برداشت‌های بیش از حد از منابع آب سطحی و زیرزمینی توسط شبکه عظیمی از زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق و وقوع خشکسالی‌های مکرر هستند که شرایط منابع آب ایران را به سطحی بحرانی رسانده‌اند. درحالی که تحریم‌ها به فرصتی مطلوب برای بدنه مهندسی آب کشور تبدیل شد تا مهارت‌های سدسازی را ارتقا دهند، سدهای متعددی که در کشور به عنوان نماد قدرت، توسعه و استقلال ساخته شد امروزه از نظر عوام مهم‌ترین عامل بحران آب کشور است.
می‌توان گفت که رابطه‌ای غیرقابل تردید اما ناشناخته بین تحریم‌ها و تنزل محیط‌زیستی وجود دارد. تحریم‌های اقتصادی، به عنوان ابزاری برای تحمیل اهداف سیاسی از طریق اعمال سیاست‌های محدودکننده و سخت بر کشور تحت تحریم استفاده می‌شوند. اما، پیامدهای ناخواسته این تحریم‌ها با توسعه پایدار در تناقضند و اغلب به کاهش کیفیت زندگی برای بخش عمده‌ای از جمعیت کشور تحت تحریم منجر می‌شود. در دهکده‌ای که درحال جهانی شدن است و در آن مسائل زیست محیطی به عنوان مسائل پر اهمیت مشترک بین‌المللی شناخته می‌شوند، جامعه بین‌المللی تا چه اندازه باید در مورد مصایب محیط‌زیستی کنونی ایران حساسیت نشان دهد؟ بی‌شک مشکلات و مسائل محیط‌زیستی مرزهای سیاسی را به رسمیت نمی‌شناسند. مصایب محیط‌زیستی ایران پهنه‌ای بزرگ‌تر از مرزهای سیاسی آن دارند و رفع آن نیازمند رویکردی متحد با نگاهی جهانی است.
نویسندگان،کاوه مدنی*- شیرین حکیم** مترجم: بهشاد مهاجر***
* استاد مدیریت محیط‌زیست، امپریال کالج لندن.
** دانشجوی دکترا، امپریال کالج لندن.
*** دانشجوی دکترای مدیریت و مهندسی منابع آب، دانشگاه علوم وتحقیقات تهران.
