انتقال آب و سیاست
شنبه, ۲۹ خرداد ۱۳۹۵، ۰۷:۳۷ ق.ظ
حجت میان‌آبادی*: آب یک منبع طبیعی سیاسی در کره زمین است که با برخی از منابع طبیعی دیگر، ازجمله نفت مقایسه می‌شود، با این تفاوت که بدون آب نمی‌توان بیشتر از چند روز زندگی کرد. کمبود منابع آب و نبودن جایگزین مناسب برای آن، سبب امنیتی‌شدن مسائل آبی شده است؛ به‌طوری‌که کشورهای بالادست از «آب» برای کسب «قدرت» بیشتر و کشورهای پایین‌دست از «قدرت» برای کسب «آب» بیشتر استفاده کنند.
افزایش نیاز آبی و کاهش منابع موجود آب به همراه اثرات سوءتغییر اقلیم و حکمرانی ضعیف، امنیت جهانی را به‌شدت تهدید و مفهوم امنیت ملی را نیز دستخوش تحول کرده است. این امر سبب شده پروژه‌های کلان انتقال آب و برق مانند پروژه‌های خط انتقال نفت و گاز دارای ابعاد جدی سیاسی و امنیتی در مقیاس ملی و بین‌المللی باشند؛ اما نکته مهم دراین‌باره، غفلت از ابعاد سیاسی، امنیتی و اجتماعی طرح‌های کلان انتقال انرژی، به‌ویژه آب و برق است که درنظرنگرفتن آنها می‌تواند تبعات سنگین سیاسی و امنیتی را برای کشورها در ابعاد ملی و بین‌المللی ایجاد کند.
پروژه انتقال برق «توتاپ» نمونه‌ای از پروژه‌هایی است که نبود مطالعات کافی درباره آن، مشکلات جدی سیاسی، امنیتی و اجتماعی را برای دولت افغانستان ایجاد کرده است.
«توتاپ» ابتدای نام انگلیسی کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان و پاکستان و مخفف طرح انتقال برق ٥٠٠مگاواتی ترکمنستان به پاکستان از مسیر کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و افغانستان است که با حذف پاکستان از این طرح، برق ترکمنستان به افغانستان انتقال خواهد یافت. این پروژه قرار است سالانه ٥٠٠ مگاوات برق از ترکمنستان به افغانستان منتقل کند.
طرح مطالعات این پروژه از سوی شرکت آلمانی «فیشنر» انجام شد که برنامه‌ریزی تأمین برق ٢٠ سال آینده افغانستان را برعهده دارد. براساس مطالعات و پیشنهاد صورت‌گرفته، این شرکت از بین دو مسیر بامیان و سالنگ، مسیر بامیان را برای انتقال برق پیشنهاد کرد؛ اما مسئولان دولت افغانستان معتقدند مسیر سالنگ در ولایت پروان دارای صرفه اقتصادی بیشتری است؛ ازاین‌رو محمد اشرف‌غنی، رئیس‌جمهور افغانستان، در جلسه هیأت دولت در تاریخ ۱۱ اردیبهشت‌ماه امسال تصویب کرد که خط انتقال برق توتاپ از مسیر سالنگ عبور کند.تصمیم دولت افغانستان برای تغییر مسیر خط انتقال برق توتاپ از ولایت بامیان به سالنگ، موجب اعتراضات گسترده اجتماعی و مدنی در چند هفته گذشته در افغانستان شده است.
گسترش دامنه این اعتراضات منجر به شکل‌گیری یک جنبش عظیم مردمی به نام «جنبش روشنایی» و تظاهرات گسترده در شهرهای مختلف افغانستان شد. این اعتراضات هر روز ابعاد تازه‌تر و گسترده‌تری به خود گرفته است. علاوه بر تظاهرات و اعتراضات گسترده داخلی، تشکل‌های دانشگاهی و فرهنگی مهاجرین افغانستانی در ایران، در بیانیه‌های مختلف خواستار برگرداندن پروژه توتاپ به مسیر اولیه و اصلی آن (بامیان) شدند. در جریان سفر اخیر اشرف‌غنی به انگلستان و سخنرانی او در اجلاس مبارزه با فساد در این کشور نیز، تظاهرات گسترده‌ای در لندن در اعتراض به تغییر مسیر خط انتقال برق از بامیان به سالنگ صورت گرفت.
به دنبال افزایش دامنه اعتراضات و تبعات گسترده سیاسی، اجتماعی و امنیتی این پروژه، دولت افغانستان تصمیم گرفت نظر خود را در مطالعاتی کارشناسی بازبینی کند. پروژه توتاپ نمونه‌ای از ده‌ها پروژه‌ای است که بیانگر تبعاتِ سنگین سیاسی و اجتماعی نبودِ مطالعات کافی در سیاست‌گذاری و اجرای طرح‌های کلان انتقال انرژی به‌ویژه آب و برق است. با توجه به سیاست‌گذاری‌های اخیر مدیران دولتی در اجرای پروژه‌های گسترده انتقال آب در کشور، ازجمله انتقال آب از دریای عمان، خلیج‌فارس و دریای خزر به کلان‌شهرهای مشهد، سمنان، یزد، فلات مرکزی و بسیاری از نقاط دیگر کشور، توجه به ابعاد سیاسی و اجتماعی این طرح‌ها بسیار حائز اهمیت است.
همان‌طور که قبلا نیز اشاره شد، نباید فراموش کرد آب یکی از منابع طبیعی به‌شدت سیاسی است که می‌تواند با سایر منابع طبیعی، ازجمله نفت نیز مقایسه شود؛ بنابراین توجه به ابعاد سیاسی طرح‌ها و برنامه‌های کلان آب، به‌ویژه طرح‌های کلان انتقال بین‌حوضه‌ای آب از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. بدون‌شک، نبود مطالعه جامع و درنظرنگرفتن این ابعاد می‌تواند تبعات سیاسی، امنیتی و اجتماعی‌ای برای کشور به همراه داشته باشد که درگیری‌های ایجادشده در حوضه‌های زاینده‌رود و کارون و برخی از نقاط دیگر کشور بر سر طرح‌های انتقال آب از آن جمله هستند.
*پژوهشگر سیاست‌گذاری و دیپلماسی آب
منبع: روزنامه شرق
