اثرات بیابان زایی بر فرهنگ و تمدن

رضا خلیلی*: به بعد مادی فرهنگ تمدن گفته می‌شود. تمدن مربوط به پدیده‌های اجتماعی است که در اثر آن ملتی توانسته با غلبه بر طبیعت از بربریت رسته و در اثر ایجاد فنون و اندیشه و تدبیر زندگی راحتی به وجود آورد که آثار آن پس از گذشت زمان، تمدن ملتی را به صورت مادی و عینی در ابنیه، تکنولوژی، کتب و آثار هنری متجلی می‌سازد بنابر این، موقعی که از تمدن ملتی سخن به میان می‌آید منظور تمام ابداعات ذهنی آن‌ها است که تغییراتی را در اجتماع آن‌ها به وجود آورده است و فرهنگ آن ملت الگو‌ها و نظام ارزش‌هایی است که جانبخش آن تغییرات می‌باشد. پس تجسم و تجسد تصورات ذهنی افسانه‌ها به صورت مادی که ایجاد تغییرات اجتماعی کند و در آسایش انسان‌ها موثر افتد، تمدن محسوب می‌شود.

هر جا تمدنی خود نمایی کرده ابتدا شرایط اقلیمی و آب و هوایی مناسبی این زمینه را به وجود آورده است تا انسان‌های خلاق و خردمند هنرخود را به نمایش گذارند و فرهنگ شهر و روستا را متاثر سازند. به عبار ت دیگر وجود منابع طبیعی غنی، پوشش گیاهی، دریاچه‌ها و رود خانه‌ها، نزولات آسمانی و خاک حاصلخیز زندگی ساز بوده و جوامع کوچک و بزرگ را دور هم جمع نموده است. به طوری که رفته رفته در اثر تعامل انسان و طبیعت فرهنگ و تمدن جدید یا خرده فرهنگ جدیدی ایجاد شده است. اما در اثر برخورد غیر اصولی انسان‌ها با طبیعت به انضمام عوامل طبیعی، تمدن‌ها دچاد تزلزل شده و ممکن است مضمحل شوند. پژوهش گران علل سقوط تمدن‌هایی چون روم، هند باستان، هان در چین و پادشاهی‌های پیشرفته بین النهرین را جمعیت، شرایط آب و هوا، محیط زیست، کشاورزی و منابع انرژی می‌دانند.

تمدن سند که از هند تا ایران کشیده شده بود، پر از جلگه‌های معروف و سر سبز بوده و گاهی از وفور باران در سیل فرو می‌رفت. این تمدن، سه هزار سال پیش نابود شد. دانشمندان علت اصلی آن را تغییر الگوی باران و کاهش محصول می‌دانند. طبیعی است جمعیت پنج میلیونی آن که در دوره خود عدد بسیار بزرگی بوده و ده درصد جمعیت جهان به حساب می‌آمده نیازمند آب و غذای فراوانی بوده است. منطقه سیستان که زمانی مهد تمدن بوده اکنون می‌توان صد‌ها روستا را مثال زد که در زیر خاک مدفون شده و ساکنان، به خاطر جدال دائمی باد و خاک مهاجرت را بر ماندن ترجیح می‌دهند. 

با عنایت به این که کشور ما یک درصد از خشکی‌های جهان را دارا است اما وسعتی معادل 2/2 درصد از مجموع کل بیابان‌های جهان را در خود جای داده و 17 استان کشور پدیده بیابان و بیابان زایی را تجربه می‌کنند. 17 ژوئن مصادف با 28 خرداد که از طرف سازمان ملل متحد روز مقابله با بیابان زایی نام‌گذاری شده زمان مناسبی است که پیامد‌های این بحران برای دولتمردان و مردم بازگو شود. 

پیامد‌هایی چون قحطی، فقر، مهاجرت و بیکاری بخش‌های اقتصاد وفرهنگ را تحت تاثیر شدید قرار می‌دهد وخسارات جبران ناپذیری را به بار می‌آورد. ازیک سو، خرده فرهنگها دراثر بیابان زایی نابود شده ومردمان آن مجبور به مهاجرت می‌شوند واز سوی دیگر مهاجرت به مناطق جدیدی که با فرهنگ ساکنان بومی همخوانی ندارد خود تنش آفرین بوده وموجب برخورد وضدیت می‌شود.اکنون طلایه‌دار مبارزه بااین بحران خانمان برانداز کارکنان منابع طبیعی وآبخیزداری استان‌ها هستند، که علیرغم سخت کوشی به تنهایی موفق نبوده ومشارکت مردم وسایر نهادها می‌تواند مشکل گشا باشد.به امید ایرانی سرسبز وآباد.

*کارشناس ارشد برنامه ریزی فرهنگی ومدیرروابط عمومی اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان

روزنامه جمهوری اسلامی