تاثیر اختصاصی سازی مصرف آب بر کنترل کم آبی

مهدیه سلطانی*: امروزه اختصاصی سازی آب و یا در تعریف ساده تر جداسازی آب شرب از آبی که در دیگر مصارف شهری به کار می رود، یکی از مسایل مورد توجه مسئولان در کلان شهرهاست. در گذشته در برخی شهر های مانند قم به دلیل کیفیت پایین آب موجود در استان، این جداسازی اجبارا انجام شده بود اما توجه به جداسازی در شهرهایی که مشکل منابع آبی با کیفیت ندارند امروزه جلب توجه می کند.

مهم ترین اثر جداسازی آب شرب از دیگر مصارف شهری، حفظ کیفیت آب های زیرزمینی و برداشت کمتر از منابع آبی با کیفیت است. کیفیت آب بر پایه ترکیبات شیمیایی و زیستی موجود در آن، که می تواند بر دو فاکتور مهم سلامت و گوارایی (طعم) آب موثر باشد، تعریف می شود. 

به طور مثال وجود ترکیبات شیمیایی مانند فلزات سنگین با وجودی که تاثیر شدیدی بر طعم آب نمی گذارد ولی به دلیل وجود اثرات خطرناک بر سلامت انسان، کیفیت آب را کاهش داده و در فرآیند تصفیه حتما باید حذف شوند، در غیر این صورت این آب کیفیت ورود به سیستم آب شرب شهری را ندارد.  اما در مقابل، ترکیباتی مانند کلسیم با وجودی که اثر منفی بر سلامت انسان ندارد، به دلیل کاهش گوارایی آب باعث عدم تمایل افراد به نوشیدن آن شده و برای ارتقا کیفیت آب، سازمان های تامین کننده آب مجبور به تصفیه آب از این ترکیب هستند. و اگر سیستم های مصرف آب شرب از غیرشرب جدا باشد، این آب های با کیفیت پایین می توانند وارد سیستم های غیرشرب و مخصوص شستشوی خانگی شده و بدون تحمیل هزینه تصفیه، به راحتی در سیستم های شهری به کار روند.

سازمان جهانی بهداشت برای هر کدام از عوامل موجود در آب که می تواند بر کیفیت آب موثر باشد، حد مشخصی را تعیین نموده است و دولت ها موظف هستند که آب شرب را تا حد آب سالم، تصفیه کنند. حال در نظر بگیرید اگر منبع اولیه آب  مورد استفاده برای تامین آب شرب شهری، کیفیت بسیار پایینی داشته باشد چه هزینه هنگفتی به سازمان آب برای تصفیه و افزایش کیفیت آب تا حد شرب تحمیل می شود.

چرا آب های مورد استفاده شهری کیفیت متفاوتی دارند؟ 

برای تامین آب در مصارف شهری، از منابع مختلفی شامل منابع زیر زمینی مانند چاه ها و منابع سطحی مانند رودخانه ها استفاده می شود، که هر کدام از این منابع با توجه به خصوصیات زمین شناسی محل قرار گیری چاه و مسیر عبور آب در رودخانه ها، عوامل کاهنده کیفیت مانند کارخانه های در مسیر رودخانه و غیره، دارای ترکیبات شیمیایی خاص و منحصر به فردی هستند، و با توجه به ترکیبات موجود در آب هر منبع، کیفیت، ارزش اقتصادی و مصارف مختلفی می توان برای آن در نظر گرفت. 

ارزش اقتصادی آب، پایه تصمیم گیری در رابطه با نوع مصرف آن است، مثلا آب هایی که دارای ارزش اقتصادی بالایی به دلیل کیفیت عالی هستند، بیشتر برای مصارف شرب استفاده می شوند و آب هایی که دارای ارزش اقتصادی کمتر به دلیل کیفیت پایین تر هستند، در مصارفی که نیاز به تصفیه آب ندارند مانند فضای سبز به کار می روند. 

در اسناد برنامه ریزی کشور نیز این مساله مورد توجه مرجع قانون گذار بوده است. در بند ج ماده 17 قانون برنامه چهارم توسعه بیان شده است که ارزش اقتصادی آب در هر یک از حوزه های آبریز، با لحاظ ارزش ذاتی و سرمایه گذاری برای بهره برداری، حفاظت و بازیافت در برنامه های بخش های مصرف منظور گردد. همچنین در بند 26 پیش نویس برنامه پنجم توسعه آمده است: توجه به ارزش اقتصادی، امنیتی، سیاسی و زیست محیطی آب در استحصال، عرضه، نگهداری و مصرف آن و مهار آب هایی که از کشور خارج می شود با اولویت استفاده از منابع آب های مشترک مدنظر قرار گیرد. 

چگونه تفکیک مصرف آب می تواند در مصرف آب و هزینه صرفه جویی کند؟

تفکیک کاربرد منابع آبی از لجاظ کیفیت وارزش اقتصادی، از چند منظر در کنترل کم آبی و سرمایه گذاری های مالی موثر است.

 اگر آب شرب از آب غیرشرب در مصارف خانگی و فضای سبز شهری جدا شود، منابع و چاه هایی که کیفیت بالاتری دارند فقط برای مصارف شرب به کار خواهند رفت، و از آنجا که کمتر از 5% از مصارف شهری صرف مصارف خوراکی می شود، از برداشت بی رویه از این چاه های با کیفیت بالا جلوگیری شده و با به تعویق افتادن زمان تخلیه آن ها، به بازگشت دوباره آب به این چاه ها و حفظ سلامت و کیفیت آن ها کمک می شود.

 با استفاده از آب های با کیفیت کمتر که قابلیت تصفیه شدن برای مصارف شرب ندارند، برای این گونه مصارف شهری، از چاه ها و منابع با کیفیت بالا کمتر برداشت شده و خطر از دست رفتن کیفیت آن ها هم از بین می رود. زیرا هرچه میزان برداشت از یک چاه بیشتر بوده و مقدار برداشت شده از حد برگشت پذیری آن منبع آبی بیشتر باشد، کم کم با شور شدن منبع آبی از کیفیت آن کاسته می شود. 

در حاضر به دلیل برداشت بی رویه از منابع آبی مشهد، این منابع تا حدی شور شده و بر اساس محاسبات انجام شده برای برگشت کیفیت آن به حد قبل، حداقل 70 سال زمان نیاز است. 

از نگاه دیگر، آب های با کیفیت بالا پس مصرف در مصارفی غیر از شرب، مانند شستشو، به چرخه فاضلاب شهری اضافه می شوند و در بهترین شرایط به چرخه آب های با کیفیت پایین می پیوندند. این روند برگشت ناپذیر بوده و در واقع به معنی تغییر بی دلیل کیفیت آب های مناسب شرب به آب های کیفیت پایین است. 

همچنین وقتی نیاز به تصفیه آب در مصارف شستشو و فضای سبز نباشد، هزینه کمتری به سیستم تصفیه آب تحمیل می شود. با توجه به حجم آب مصرفی در این بخش ها، که بیشترین مقدار مصرف شهری است، عملا سازمان تامین کننده آب، بیهوده هزینه بالایی را برای تصفیه آب تا حد استاندارهای آب شرب متحمل شده و سپس این آب بسیار گران صرف آبیاری فضای سبز می شود.

پس در یک بررسی ساده می بینیم که  در روند گذشته، آب های کم کیفیت و باکیفیت با هم مخلوط شده و پس از تصفیه آن تا حد شرب، با هزینه های بسیار بالا، روانه سیستم آب شهری می شدند، و بعد از استفاده شدن در مصارفی مانند شستشو و فضای سبز، با آلودگی بسیار بالا، روانه سیستم فاضلاب شهری شده و در صورت نیاز به استفاده دوباره، با صرف هزینه بیشتر و تصفیه اندک، فقط قابلیت کاربرد در سیستم های کشاورزی و فضای سبز را داشتند. در واقع این مسیر فقط به معنی برداشت از آب های باکیفیت و کاربرد آن در سیستم های بدون نیاز به کیفیت بالا و در نهایت افزودن آن به سیستم فاضلاب بود.

روند اختصاصی سازی در مصرف آب خوشبختانه در استان با آغاز طرح جداسازی آبیاری فضای سبز شهری از آب شرب، شروع شده است و امید است با فرهنگ سازی این مقوله ی مهم در بین شهروندان به زودی شاهد طرح های جداسازی آب شرب خانگی از آب مخصوص دیگر مصارف خانگی، مانند شستشو باشیم، تا  علاوه بر حفظ منابع آبی اندک خود، از هدر رفت سرمایه های ملی در تصفیه خانه ها جلوگیری شود. 

* دکتری اکولوژی گیاهان زراعی

منبع: زیست بوم