سازمان حفاظت محیط‌زیست مخالفت کند، طرح انتقال آب را اجرا نمی‌کنیم
سلامت نیوز: طرح انتقال آب دریای کاسپین به فلات مرکزی ایران که تحت عنوان انتقال آب خزر به سمنان از آن نام برده می‌شود یکی از بحث‌برانگیز‌ترین طرح‌هایی است که طی چند سال اخیر همواره مورد مناقشه جدی کارشناسان محیط‌زیست و متولیان آب کشور بوده است.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه همشهری، به اعتقاد منتقدان محیط‌زیست، منابع طبیعی و کارشناسان حوزه آب، این طرح جز فاجعه ثمر دیگری ندارد اما متولیان آب کشور آن را راهکاری برای مقابله با بحران کم‌آبی عنوان می‌کنند. طرحی که به گفته مجری طرح نمک‌زدایی و انتقال آب خزر به فلات مرکزی، نخستین طرح انتقال آب در حوزه ایرانی دریای خزر است اما آخرین طرح نخواهد بود. این طرح که تا چندی پیش در حد یک گزینه مطرح بود با سفر اخیررئیس‌جمهور به سمنان قطعی شد و اکنون مسئولان آب کشور با وجود همه اعتراضات و انتقادات صاحب‌نظران محیط‌زیست، کمر به اجرای آن بسته‌اند.
جدی‌شدن طرح سبب شد تا در یک روز بهاری در دفتر مرکزی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با مهندس محمد رهبری، مجری طرح «نمک‌زدایی و انتقال آب خزر به فلات مرکزی» به گفت‌وگو بنشینیم. وی معتقد است سطح اطلاعات جامعه و منتقدان از پروژه منسجم نیست. او می‌گوید که «بسیاری از انتقاداتی که به این طرح وارد می‌شود در واقع انتقاد به‌خود طرح نیست» و در ادامه با کنایه به تیترهای همشهری تأکید می‌کند که «این پروژه نه غول است نه هیولا؛ بلکه یک پروژه تأمین آب است با ابعاد خودش».
محمد رهبری تأکید می‌کند: «نه قرار است وارد منطقه حفاظت‌شده بشویم و نه کانال بزنیم. خط لوله آب مثل ده‌ها خط دیگر نه باعث فعال‌شدن گسل البرز می‌شود و نه مشکل دیگری ایجاد می‌کند». ماحصل یک ساعت و نیم گفت‌وگوی همشهری با مجری طرح انتقال آب در یک جمله خلاصه می‌شود: «اگر سازمان حفاظت محیط‌زیست با اجرای پروژه موافق نباشد طرح اجرا نمی‌شود».
آقای مهندس براساس کدام مستندات، متولیان آب به این نتیجه رسیدند که آب خزر را به فلات مرکزی یا سمنان منتقل کنند؟
منابع آب سطحی و زیرزمینی کویر مرکزی محدود است، این در حالی است که این منطقه خشک از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. از جمله معادن و یکسری صنایع بالادستی در این منطقه وجود دارد. علاوه بر این، کشور یک سیاست جمعیتی را دنبال می‌کند که براساس آن جمعیت کشور باید به 150 میلیون نفر برسد و این جمعیت در همه مناطق کشور توزیع شود. این درحالی است که استان سمنان با مشکل کمبود منابع آب چه در بخش شرب و چه صنعت مواجه است.
صرف‌نظر از معضلات زیست‌محیطی ناشی از انتقال آب، آیا تأمین آب به این شیوه صرفه اقتصادی دارد؟
ما باور داریم آبی که با هزینه بالایی منتقل می‌شود، باید ارزش افزوده خودش را داشته باشد. بر همین اساس در هدفگذاری پروژه، تأمین آب کشاورزی لحاظ نشده.
با این وصف، کشاورزی سهمی از آب انتقالی ندارد؟
نه. مگر آنکه کشاورزی از نوع گلخانه‌ای باشد که در این صورت مقرون به صرفه است. درنظر داشته باشید که براساس آمار رسمی، افت سطح آب‌های زیرزمینی در سمنان سالانه 70 سانتی‌متر است، درحالی که میزان بارندگی در این استان 180 میلی‌متر است. در نتیجه هم اکنون در این استان آب موردنیاز بیشتر با برداشت از ذخایر آب تأمین می‌شود.
با همین مستندات به این نتیجه رسیدید که آب خزر را منتقل کنید؟
براساس مطالعات مشاور، در افق سال 1425 جمعیت استان سمنان حدود یک‌میلیون نفر می‌شود. با توجه به رشد جمعیت موجود، این استان کمترین رشد جمعیت را دارد اما اگر سیاست افزایش جمعیت را داریم در افق 1425 در استان سمنان در بخش شرب 45میلیون مترمکعب و در بخش صنعت 400 میلیون مترمکعب کمبود آب داریم. براساس پیش‌بینی‌ها قرار است حداکثر 200 میلیون مترمکعب آب در سال از طریق انتقال آب تأمین شود و 250 میلیون مترمکعب هم باید از محل اعمال مدیریت مصرف، تأمین شود.
بر این اساس انتقال آب نخستین گزینه شماست؟
اتفاقا انتقال آب، آخرین راهکار است. در واقع سایر راهکارها اولویت دارد. برای نمونه، 250 میلیون مترمکعب آب از محل بازچرخانی، اصلاح الگوی مصرف، صرفه‌جویی و شیوه‌های مدیریت مصرف، تأمین می‌شود و در این میان، سهم انتقال آب همانطور که اشاره شد 200میلیون مترمکعب است؛ یعنی چیزی کمتر از نصف آب موردنیاز.
ارزیابی زیست‌محیطی چه جایگاهی در انتقال آب خزر به سمنان دارد و نهاد متبوع شما تا چه اندازه پایبند به ارزیابی زیست‌محیطی است؟
ما به‌عنوان مجری، مکلفیم در چارچوب نظام فنی و اجرایی کشور، پروژه‌ها را براساس الگوی سازمان حفاظت محیط‌زیست و مشاورانی که این سازمان معرفی می‌کند ارزیابی زیست‌محیطی کنیم و به تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست برسانیم. شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران از سال 91 متولی این پروژه شد و تلاش کردیم پروژه براساس نظام اجرایی پیش برود. در عین حال برداشت ما از ارزیابی زیست‌محیطی این است که تمام جنبه‌های منفی و مثبت و اثرات، راهکارهای کاهش اثرات، تعریف سیستم‌های مدیریت، کنترل و پایش در دوران ساخت و بهره‌برداری بررسی شود و منطبق با دستورالعمل سازمان حفاظت محیط‌زیست باشد. این الزامی است که ما به آن متعهدیم. در کنار این موارد، ما تکالیف قانونی داریم. یکی از شعارهای شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، توسعه متوازن و سازگاری طرح‌ها با محیط‌زیست است. از‌آنجا که طبیعت کار ما این است که اثرات منفی در محیط‌زیست برجا می‌گذاریم متعهدیم حین اجرای طرح‌ها، کمترین تعارض را با محیط‌زیست داشته باشیم ضمن آنکه خود را ملزم و متعهد به جبران خسارات زیست‌محیطی ناشی از اجرای طرح‌های توسعه می‌دانیم.
بر فرض اجرای طرح انتقال آب، حساسیت‌های زیست‌محیطی را تا چه اندازه لحاظ می‌کنید؟
دریای خزر نعمت و ثروتی ملی و بین‌المللی است. ما حساسیت سازمان حفاظت محیط‌زیست را درک می‌کنیم. با همین نگاه، خط‌مشی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران تمکین از دستورالعمل‌های محیط‌زیست است.
یعنی اگر سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کند که طرح انتقال آب خزر به سمنان مغایر با معیارهای زیست‌محیطی است شما از سازمان محیط‌زیست تمکین می‌کنید؟
سازمان محیط‌زیست یکی از اعضاست. نماینده وزارت نیرو و نماینده سازمان برنامه و بودجه، اعضای اصلی کارگروه هستند ضمن آنکه نماینده جامعه دانشگاهی و نماینده سمن‌ها هم عضو کارگروه تصمیم‌گیرنده هستند. ما معتقدیم هم طرح‌های آبخیزداری لازم است هم سدسازی و هر کسی هم متولی کاری است. مگر ما مانع آبخیزداری شدیم؟ خوب است بدانید ما در یکی از طرح‌ها، طرح جبران جنگل‌ها را پیشنهاد کردیم که جنگل‌کاری کنیم اما دریغ از یک کامنت از سوی سازمان جنگل‌ها. اگر به ما تکلیف شود که درختکاری کنیم یا طرحی در راستای ایجاد پوشش گیاهی اجرا کنیم، ما شانه خالی نمی‌کنیم.
آقای مهندس سؤال این بود که اگر سازمان محیط‌زیست با طرح انتقال آب خزر به سمنان مخالفت کند شما تمکین می‌کنید؟
بدون شک ما تمکین می‌کنیم. مسلم است تا سازمان محیط‌زیست مجوز ندهد این طرح اجرا نمی‌شود.
طرح ارزیابی در چه مرحله‌ای است؟
ما سال 91 طبق روال نظام اجرایی، برای پروژه‌های انتقال آب، گزارشی اجمالی تهیه کردیم. سازمان حفاظت محیط‌زیست کارگروه ماده 2 را تشکیل داد و ما را مکلف کرد به انجام مطالعات ارزیابی تفصیلی در چارچوب الگوی مصوب. در سال 92 گزارش کامل را به محیط‌زیست دادیم. دلیل آن، انجام یک دوره آزمایش‌های جامع و کامل در دریای خزر بود. پژوهشکده اکولوژی خزر یک سال تمام، در یک محدوده به وسعت 35 کیلومترمربع در 8 مقطع، پارامترهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی مورد نیاز را انجام داد. یکی از معضلات خزر این است که مدعی زیاد دارد ولی متولی ندارد. این جای تأسف دارد. ما هزینه قابل توجهی کردیم. از سال 93 به بعد جلسات متعددی را در سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار کردیم. حتی مقالاتی که کارشناسان محیط‌زیست ارائه می‌کنند به استناد مطالعاتی است که ما انجام داده‌ایم. نکات منفی را هم از بین همین کار مطالعاتی ما استخراج می‌کنند.
کدام مشاور، طرح ارزیابی زیست‌محیطی را انجام داده است؟
مشاور مهاب. این مشاور امین سازمان محیط‌زیست است. طی 2 تا 3 سال گذشته در سطوح مختلف اعم از معاونان و کارشناسان در2 مرحله شورای ارزیابی برگزار شده و این شورا اشکالاتی را به طرح وارد کرده است؛ یک‌بار در دولت قبل و یک‌بار هم در دولت فعلی. محیط‌زیست از تکالیفش کوتاه نیامده و سختگیرانه برخورد کرده است. ما با سازمان محیط‌زیست، 3 تا 4 چالش اصلی داریم. بحث دریا، بحث آبگیری و دفع پساب‌ها به دریا از جمله این چالش‌هاست. البته نگرانی سازمان حفاظت محیط‌زیست بجاست.
نگرانی در چه موردی؟
در محل برداشت آب عوارض منفی وجود دارد. برهمین اساس، ما طبق مدل‌ها و نرم‌افزارهای روز دنیا، مدل سه‌بعدی تهیه کردیم و الزاماتی را که سازمان محیط‌زیست برای آبگیری و دفع پساب دارد با مدل‌سازی و اصلاح طراحی‌ها برطرف کردیم. سیستم دفع پساب به‌گونه‌ای طراحی شده که ضوابط مورد نظر محیط‌زیست را تأمین می‌کند ضمن آنکه سیستم پایش نصب می‌شود تا در شعاع 200متری از نقطه تخلیه پساب‌ها، تفاوت غلظت کمتر از 10درصد باشد.
همه حساسیت‌ها معطوف به همین موارد است؟
علاوه براین موارد، سازمان محیط‌زیست به‌خصوص اداره کل محیط‌زیست مازندران نگران معیشت 2 تعاونی صیادان بود که تحت‌تأثیر طرح قرار می‌گیرند. مطالعاتی انجام شد و با تعاونی‌ها جلساتی برگزار کردیم و مقرر شد امتیاز کسب و کار صیادان را بخریم و معیشت مابازا تأمین کنیم. بحث جنگل هم مطرح شد. ما 9مسیر را مطالعه و محدوده‌ای را برای انتقال آب انتخاب کردیم که از جنگل عبور نمی‌کند. این مسیر منطبق با مسیر عبور لوله نفت است که قبلا از منطقه عبور کرده. در انتخاب این مسیر ملاحظات محیط‌زیست مدنظر قرار گرفت نه اقتصادی‌بودن مسیر.
بر این اساس جنگلی تخریب نمی‌شود؟
در مجموع 23 هکتار جنگل‌تراشی داریم اما برای این کار نقاطی 5برابر مساحت جنگل‌تراشی را پیشنهاد کردیم که در آنجا جنگل‌کاری کنیم. چالش دیگر ما با محیط‌زیست، در منطقه سمنان بود. در طراحی اولیه ، خط لوله انتقال آب از منطقه شکار ممنوع عبور می‌کرد که ما با اصلاح طرح، مسیر عبور را به خارج از منطقه هدایت کردیم ضمن آنکه برای انتقال آب از تونل استفاده نمی‌شود و لوله از روی زمین عبور می‌کند و تنها در یک مقطع از تونلی که موجود است استفاده می‌کنیم.
آخرین جلسه‌ای که با سازمان حفاظت محیط‌زیست داشتید چه زمانی بود و در این جلسه چه تصمیمی گرفته شد؟
آخرین جلسه، 14 فروردین ماه امسال با حضور معاونان محیط دریایی، محیط طبیعی و معاون انسانی سازمان محیط‌زیست برگزار شد. جمعی از کارشناسان سازمان هم حضور داشتند و طی آن ایراداتی به ارزیابی محدوده برداشت وارد شد و ما مطابق خواسته سازمان این ایرادات را برطرف کردیم. سیستم‌های پایش زیست‌محیطی پارامتر دیگری است که در این طرح مورد توجه قرار گرفته است به‌طوری که این سیستم با استفاده از مدرن‌ترین فناوری‌های روز جهان، هم در زمان اجرای طرح و هم پس از اجرا و زمان بهره‌برداری را در برمی‌گیرد. در کنار همه این موارد، کار دیگری در دست انجام داریم که در دنیا در حد پایلوت انجام می‌شود و آن این است که در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، پروژه‌ای با هدف جلوگیری از ورود پساب‌ها به دریای خزر تعریف شد که مدیریت آن به‌عهده یکی از نخبگانی است که جوایز متعدد داخلی و خارجی دارد. اگر این طرح جواب بدهد ضمن اینکه محصولات جانبی خواهیم داشت مشکل دفع پساب هم برطرف می‌شود.
انتقال آب خزر به سمنان ممکن است اعتراض کشورهای حاشیه این دریا را در پی داشته باشد آیا این مسئله هم در ارزیابی‌ها درنظر گرفته شده؟
بنا به اعلام دبیرخانه کنوانسیون تهران این مسئله مشکلی ندارد.
بخش خصوصی و غیر دولتی هزینه انتقال آب را تامین می کند
مهندس محمد رهبری، مجری طرح انتقال آب درباره هزینه طرح می گوید: براساس فهرست بهای سال 95، هزینه مستقیم طرح 4700 میلیارد تومان برآورد شده است. هزینه‌های تأمین مالی بسته به مدل تأمین مالی برآورد می‌شود. قرار نیست دولت هزینه‌ای تأمین کند. از درآمد عمومی هم تأمین نمی‌شود بلکه بخش خصوصی و غیردولتی تأمین‌کننده هزینه طرح هستند. نکته‌ای که وجود دارد اگر این پروژه مثل سایر پروژه‌های عمرانی از محل تأمین اعتبارات دولتی اجرا شود قیمت تمام‌شده آب به‌طور میانگین برای هر مترمکعب در سمنان 3800 تومان خواهد بود. اما اگر هزینه طرح از محل منابع مالی ارزان قیمت مثل صندوق توسعه ملی یا فاینانس خارجی با حدود 15درصد بهره تأمین شود قیمت هر مترمکعب آب در سمنان 4200تومان خواهد بود. ولی اگر این هزینه از بازار با بهره 25درصد و بازگشت سرمایه5 ساله انجام شود بهای تمام‌شده هر مترمکعب آب در سمنان 5700 تومان خواهد بود. نکته‌ای که وجود دارد پایین‌ترین قیمت شیرین‌سازی آب در دنیا 7/1یورو برای هر مترمکعب است در حالی که شیرین‌سازی هر مترمکعب آب خزر بین 2/1 تا 3/1 یورو هزینه دارد می افزاید: برای آب شیرین‌کن با تمام ظرفیت به 150 مگاوات برق نیاز داریم و برای پمپاژ هم حدود 200 مگاوات. برای تأمین این میزان برق با شرکت توانیر تفاهم شده تا انرژی مورد نیاز از پست‌های برق شرکت چوب کاغذ، سمنان، نکا و نقاط دیگر تأمین شود. 50 مگاوات هم بازیافت برق داریم که برای این منظور 3 نیروگاه برقابی پیش‌بینی شده است.
خساراتی که جبران پذیر نیست
مجری طرح انتقال آب خزر به سمنان در این گفت وگو در حالی از جبران خسارت‌های زیست‌محیطی سخن می‌گوید که تخریب‌های ناشی از این طرح به‌ویژه در جنگل‌های هیرکانی به هیچ عنوان جبران‌پذیر نیست. برای نمونه عبور لوله با عث پاکتراشی جنگل می شود و بدیهی است که کاشت نهال به معنای جبران تخریب جنگل نیست ضمن آنکه انتقال آب، تنوع زیستی جنگل‌های هیرکانی را که مهم‌ترین و درعین حال کهن‌ترین رویشگاه کشور محسوب می‌شود با خطر جدی مواجه می سازد . اینها نمونه‌ای از خساراتی است که با اجرای طرح ، محیط زیست را با چالش جدی مواجه می کند.
