راهکار های اجتماعی و مردمی نمودن حفاظت از طبیعت و محیط زیست

دیر زمانی است که دانشمندان علوم رفتاری بر اساس یافته های علمی و انجام پژوهش های میدانی نشان داده اند"مسائل اجتماعی به طور کامل و جامع حل نخواهد شد ،مگر آن که وجدان عمومی در گیر آن شود و اراده عمومی جامعه در نظر و عمل در گشودن گره از آن تلاش نماید"به بیان دیگر تا زمانی که مردم جامعه نقش خود را در حل مشکلات فراگیری چون تخریب طبیعت و مشکلات زیست محیطی ایفا نکنند،هر اقدامی دیگر ابتر خواهد ماند.برای اجتماعی کردن هر موضوعی باید ابتدا ارزش ها و هنجار های آن جامعه را از دو منظر کار کرد و ساختار مورد مطالعه قرار داد. از منظر ساختاری در یک جامعه برهم‌کنش‌های افراد آن و فرآیندهایی که جوامع را در وضعیت جاری‌شان نگاه داشته یا تغییر می‌دهد، مهم تلقی می شود. هدف از طرح این موضوع تجزیه جامعه به بخش‌های تشکیل دهنده‌اش مانند انجمن‌ها، نهادها، گروه‌های هم‌جنس، هم‌نژاد، یا هم‌سن، و بررسی نحوه برهم‌کنش فعال این اجزاء با همدیگر است. علاوه بر اینها، موضوعاتی مانند طبقه اجتماعی، قشربندی، جنبش اجتماعی، تغییرات اجتماعی از جمله معیار هایی ساختاری می باشند که در مردمی و اجتماعی نمودن هر موضوعی بسیار کارآمد هستند.

از آنجایی که بخش زیادی از رفتارهای انسان توسط ساختارهای اجتماعی کنترل می‌شود. این موضوع ضرورت وجود سازمان های اجتماعی (از قبیل سازمان های اقتصادی، مذهبی، آموزشی و...) جهت مشخص کردن رفتارها و تصمیمات انسانها را نشان می‌دهد. لذا نحوه‌ی تأثیر سازمان های اجتماعی بر رفتار انسانها، برهم‌کنش آنها با یکدیگراز منظر حفظ طبیعت مهم می باشند. رفتار ما به عنوان موجوداتی اجتماعی زمینه واکاوی تماس‌های کوتاه میان افراد ناشناس در خیابان گرفته تا بررسی روندهای اجتماعی جهانی، همه را دربر می‌گیرد و از سوی دیگر ساختارها، روابط درونی، نهادهای آن واقعیت‌هایی اجتماعی است، پس نمی توان به ساختار و کارکرد های یک جامعه در فرآیند اجتماعی و مردمی نمودن حفاظت از طبیعت بی توجه بود.در یک جامعه از لحاظ ساختاری شبکه‌ای متشکل از افراد، گروه‌ها و ارتباطات بین آنها است. افراد و گروه‌های عضو آن وابستگی‌های بین این افراد مانند دوستی، خویشاوندی، تجارب، علایق مشترک و غیره گره‌های را تشکیل می‌دهند که توجه به مهمترین آنها از لحاظ نقش آفرینی در امر ترویج حفاظت از طبیعت نقش موثری را ایفا می نماید.دستیابی‌ به‌ مقوله‌ پایداری‌،خصوصاً در زمینه‌ حفظ طبیعت ، مستلزم‌وجودزمینه‌های‌ کارکردی‌ ونهادینه‌ شده‌ می‌باشد.رسیدن‌ به‌ فهم‌ مشترک‌ از مقوله‌های‌ طبیعت و پایداری‌آن‌ و نیز درک‌ و تفاهم‌ متقابل‌ میان‌ تمام نقش آفرینان (همه آحاد جامعه) که هریک سهمی در مدیریت‌ توسعه‌ منابع‌ طبیعی‌ دارند ،می‌باشد.

از این مقدمه می توان چنین استنباط کردکه مسأله حفظ طبیعت و محیط زیست در جامعه ما هنوز به یک مسأله عمومی تبدیل نشده است به گونه ای که همگان از کوچک و بزرگ و از هر قشر و صنفی احساس کنند که خطر تخریب طبیعت و محیط زیست متوجه آنان هم خواهد شد . بنابراین صحبت کردن از حفظ طبیعت و محیط زیست اطرافمان قبل از تبدیل شدن آن به یک "مشکل عمومی"چندان منطقی به نظر نمی رسد.

 

چالشهای پیش روی توسعه و حفاظت از منابع طبیعی ایران

الف- چالش های مربوط به ساختار ،قوانین و ناهماهنگی بین دستگاه های دولتی

عمده این چالش ها عبارتند از: ملی شدن جنگلها و مراتع و حذف ساختارهای مالکیت و بهره برداری عرفی مردم بر عرصه های منابع طبیعی بدون جایگزینی و قانونمندی مناسب ،عدم تفسیر به هنگام قانون جنگل و مراتع در رابطه با مالکیت منابع طبیعی و بهره برداری از آن،رقابت ناسالم و غیر قابل کنترل در امر بهره برداری از عرصه های منابع طبیعی،عدم انطباق قوانین موجود با عرف، آداب و رسوم و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی مردم،عدم شفافیت در قوانین موجود و تفسیر به رای قانون بر اساس دیدگاههای کارشناسی مختلف،عدم هماهنگی دستگاههای اجرایی در رابطه با اجرای منظم و دقیق قوانین منابع طبیعی،عدم هماهنگی دستگاههای قضایی در رابطه با اجرای منظم و دقیق قوانین منابع طبیعی،عدم توجه به نیازهای واقعی و مبتنی بر ساختارهای اکولوژیکی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم،تغییرات مکرر در نظام تشکیلات منابع طبیعی و عدم تغییرات زیر بنایی،عدم تهیه طرحهای اجرایی و کاربردی در مقیاس مبتنی بر کوچکترین واحد بهره برداری،عدم آشنایی کامل برنامه ریزان به مسائل قانونی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر منابع طبیعی کشور،عدم بازنگری و کنترل دقیق مطالعات انجام شده و برنامه های اجرا شده،عدم آشنایی کارشناسان و مروجین با نحوه تحقیقات صحیح و آموزش اصولی و ارتباط تنگاتنگ با مردم،پایین بودن سطح سواد فنی بهره برداران،توسعه بافت فعلی تشکیلات اجرایی بر اساس بینش دولتی فکر کردن و اجرای دولتی پروژه ها،تمرکز واحد های اجرایی در مراکز و دور از عرصه های بهره برداری،تعدادکم نیروهای متخصص‌ترویج‌و‌عدم‌بکارگیری‌آنها،فقدان نیاز سنجی آموزشی از بهره برداران،پراکندگی و نا هماهنگی بین سازمانهای اجرایی، تحقیقاتی، آموزشی و برنامه ریزی،عدم انگیزه مادی برای جلب مشارکت روستائیان در حفاظت از منابع طبیعی و عدم انگیزه معنوی برای جلب مشارکت روستائیان در حفاظت از منابع طبیعی، محدود بودن میزان آگاهی اعضاء شوراها در مورد حفاظت از منابع طبیعی.

پائین بودن میزان ارتباط روستائیان با کارشناسان و مروجان منابع طبیعی،عدم آموزشهای لازم برای روستائیان در خصوص حفاظت از منابع طبیعی،اختلاف بین روستائیان،تبدیل اراضی مرتعی به اراضی کشاورزی،قطع سر شاخه ها یا شاخه های جوان جهت خوراک دام،به مشارکت نگرفتن روستائان در حفاظت از منابع طبیعی توسط پیمانکاران و شرکتهای دولتی ،حضور بیش از حد دام در جنگلها و مراتع،حوادث غیر مترقبه نظیر سیل ، آنش سوزی،آفات و بیماریهای درختان جنگلی و گیاهان مرتعی،استفاده بی رویه روستائیان از جنگلها و مراتع،فعالیتهای عمرانی نظیر جاده سازی ، شبکه برق و...،کمبود نیروهای محافظ جنگل و قرقبانان ،کمبود نیروهای مروج منابع طبیعی نبز از دیگر مشکلات پیش روی حفاظت از منابع طبیعی کشور می باشد.(متولی 1384 و 1385). 

ب- چالش های مربوط به مشارکت مردم

درصورت عدم مشارکت مناسب و کافی بهره برداران و عموم مردم و کلیه مسئولین در رده های مختلف در امر حفظ، احیاء و توسعه و بهره برداری صحیح و پایدار منابع طبیعی، امکان اجرای پایدار طرحهای آبخیزداری، جنگلداری، مرتعداری میسر نخواهد شد.. شناسایی و تحلیل دلائل و مصادیق چرایی عدم مشارکت شایسته بهره برداران در امور مدیریت عرصه های منابع طبیعی می تواند به حل موضوع کمک شایانی نماید. در این راستا برخی معضلات و موارد مرتبط با موضوع بشرح ذیل اشاره می گردد( شاعری و سعدی، 1382)

1- موانع مربوط به بهره برداران شامل بی سوادی یا کم سوادی بهره برداران، پراکندگی بهره برداران، مشکلات فرهنگی،2- موانع مربوط به کارشناسان و برنامه ریزان شامل عدم توانایی در برقراری ارتباط سازنده با مردم، بی اعتقادی به اهمیت مشارکت مردمی در برخی از کارشناسان، بسته بودن تشکیلات اجرایی برای مشارکت مردم، فقدان ارتباط مؤثر بین مراکز تحقیقاتی و کارشناسان منابع طبیعی،3- موانع مربوط به سیاستها و قوانین حاکم بر جامعه شامل ضعف باور عمومی به مشارکت عمومی، ضعف مؤسسات مشارکتی، ناکافی بودن قوانین کشور برای تضمین سرمایه گذاری در منابع طبیعی.

ج: چالش های مربوط به محدودیت ها و تنوع اقلیمی در سطح کشور 

بدون تردید خصوصیات اقلیمی هر ناحیه تاثیر مستقیم و غیر مستقیم زیادی بر جنبه های مختلف زندگی مردم دارد از قبیل نوع معیشت، آداب و سنن، میزان کمّی جمعیت، نوع کشت محصولات زراعی و باغی، سبک های زندگی از نوع عشایری، روستایی یا شهری، میزان آب در دسترس و شکل نزولات و توزیع زمانی و مکانی آن، وقوع حوادث غیر مترقبه نظیر سیل.

اهم چالش‌ها در بخش ترویج منابع طبیعی :

1- عدم وجود مدیریت یکپارچه و هماهنگ در عرصه های منابع طبیعی

2- پائین بودن سطح تحصیلات بهره‌برداران روستایی و عشایری

3- بالابودن هرم سنی بهره برداران

4- عدم توجه به مسائل اجتماعی، اقتصادی بهره‌برداران در تهیه طرح‌ها و پروژه‌ها

5- عدم تناسب برنامه ها با نیازهای بهره برداران

6- کمبود مروج تخصصی

7- کمبود ایستگاه های شاهد تحقیقی و ترویجی در عرصه های منابع طبیعی

8- عدم ثبات و پایداری نیروهای ترویجی در سطح استان ها و شهرستان ها

9-کاهش و یا متوقف شدن روند صعودی حمایت های دستگاه‌های دولتی از تعاونی‌ها و تشکل‌های اقتصادی

10- ارتباط ضعیف بین تحقیق ، ترویج و اجرا با بهره برداران و جوامع محلی.(درویش 1388)

راهکار های اجتماعی و مردمی نمودن حفاظت ازطبیعت ومحیط زیست

چگونه می توان معضل تخریب طبیعت و محیط زیست را در ابعاد مختلف به یک مسأله عمومی تبدیل کرد؟در ادامه به مهمترین مواردی که می توانند در این زمینه کمک نموده و گام هایی مؤثربه شمار آیند، بیان می شود :

1- شناسایی و دخالت دادن نخبگان و رهبران فکری جامعه

در این فرآیند ودر زمینه در گیر ساختن جامعه در مسأله حفاظت از طبیعت و محیط زیست مان نیز گروه های مختلف که به عنوان رهبران افکار در جامعه شناخته می شوند را باید نخست شناسایی و به صورت هدفمند درگیر موضوع نمود و مسئولیت اجتماعی، انگیزه و اشتیاق کافی را برای مقابله با تخریب طبیعت در آنان ایجاد کرد و آنگاه آنان خود از طریق ابزارها و تریبون های در اختیار ، آگاه سازی و اقناع مردم جامعه را انجام خواهند داد. در این فرآیند باز شدن پای اهل فرهنگ، نخبگان ، معتمدین محلی ،روحانیت و علما،ورزشکاران وشورا های اسلامی و ...در این عرصه به مساله حفظ طبیعت از اهمیت ویژه ای برخوردار است و اثرات مثبتی را به همراه خواهد داشت.

 

2- استفاده از ابزار هیجان و درگیر کردن افکار عمومی

به عقیده روانشناسان هیجان عنصر نیرو مندی است که در صورت استفاده به موقع و صحیح از آن می توان افکار عمومی را در مدت زمان اندکی در گیر یک مسأله اجتماعی کرد. از میان هیجانات مختلف هیچ یک به اندازه هیجان ترس ذهن مخاطب را مهیای واکنش های رفتاری نمی سازد. هیجان ترس بویژه زمانی مؤثرتر است که همراه با القای آن ، چگونگی واکنش نیز به مخاطب آموزش داده شود.بنابراین رسانه های جمعی( اعم از دیدار ی، شنیداری ،مکتوب و مجازی) همزمان و به صورت مکرر و مستمر خطرات و اثرات سوء تخریب طبیعت را بر روند زندگی و سلامت انسان ها یاد آور شوند و در این زمینه از جاذبه های تصویری نیز بهره بگیرند،بدیهی است در زمان نه چندان طولانی امکان عزم عمومی برای مداخله مؤثر در حفاظت از طبیعت و محیط زیست شکل خواهد گرفت.

 

3- سازماندهی سازمان های مردمی

منظور از ایجاد و سازماندهی ،سازمان های مردمی است که بصورت ویژه به مسائل طبیعت پرداخته و به آن توجه نمایند.در مرور تجارب کشورهای موفق در این زمینه می توان دریافت که تنها با بهره گیری از تعداد زیادی از جوامع محلی و سازمان های مردم نهاد(NGOs)که با انگیزه انسان دوستانه و به دور از سودجویی اقتصادی و از درون اجتماع شکل گرفته اند ،می توان این معضل بزرگ یعنی تخریب طبیعت را کنترل نمود.

 

4-شناسایی راهکارها با نظر سنجی از شهروندان

بر اساس آنچه که گفته اند "همه چیز را همگان می دانند" بنابراین از طریق یک نظر سنجی جامع و ملی می توان راهکارهای تبدیل مسأله بی توجهی به طبیعت و محیط زیست را به یک مسأله عمومی شناسایی کرد.براساس آن می توان نتایج نظر سنجی را در جامعه منتشر ساخت و از آن طریق برای شکل دهی افکار عمومی قدم برداشت.

 

5-تشکیل اتاق های فکر

این اتاق فکر بویژه در سازمان هایی که به نوعی درگیر موضوع های زیست محیطی هستند .از طریق پرداختن به موضوع و اختصاص بخشی از بودجه خودبه منظور طرح راهکار های حفاظت از طبیعت و محیط زیست و اهتمام در تحقق آن گام بردارند بسیار مهم است. در این اتاق های فکر حضور نمایندگان جوامع محلی ،سازمان های مردم نهاد و ذی نفعان منابع طبیعی با هدف بهره گیری از دانش بومی ایشان بسیار مثمر ثمر خواهد بود.

6-ایجاد و تقویت ایستگاه های آموزشی

ایجاد و تقویت ایستگاه های آموزشی در مراکز جمعیتی با همکاری شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهر و روستا از جمله در مدارس و مراکز فرهنگی یکی دیگر از راهکارهای مناسب است که می تواند به ترویج فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست کمک نماید. همچنین ایجاد مراکز آموزشی که به ترویج و آموزش دانش بومی می پردازد،راهکار اساسی در حفظ و احیای منابع طبیعی به شمار می آید.

7- تدوین سند ملی جامع حفاظت از طبیعت

سند ملی جامع حفاظت از طبیعت و محیط زیست کشور با رویکرد مشارکتی و فرهنگی باید تدوین تا بستر اجتماعی کردن این موضوع به صورت جدی و قانون مند فراهم شود. یکی از مهمترین عوامل رشد وتوسعه اجتماعی و اقتصادی یک جامعه ، نقش وحضور مسئولانه مردم درکارها وفعالیت های مربوط به خود و محیط پیرامون شان است. توسعه پایدار در منابع طبیعی و بهبود شرایط محیط زیستی بدون حضور مردم و رفع مشکلات معیشتی آنان و حضور جدی آنها در طراحی، تصمیم گیری، اجرا، نظارت و نگهداری طرح ها و پروژه ها میسر نخواهد بود. درچنین شرایطی تلاش در راستای جلب مشارکت مردم، بهره برداران قانونی ، جوامع محلی در مدیریت منابع طبیعی و تقویت سرمایه اجتماعی بایستی جزء سیاست های اصلی باشد.

درک درست از نقش عوامل بازدارنده و کاستن از میزان آنها در مقابل تقویت عوامل مشوق می تواند به موفقیت در امر حفاظت از منابع طبیعی بیانجامد. لذا این طرح جامع که بررسی و شناسائی راه های اصولی برای جلب مشارکت همه را مردم، جوامع محلی و بهره¬برداران در فعالیت های مربوط به منابع طبیعی و طرح های اجرایی سازمان است را باید تنظیم نماید.

با مطالعه طرح های مختلف مشارکت محور داخلی و بین المللی می توان دریافت که رمز موفقیت این طرح ها توجه خاص به مقوله کاهش فقر ، بهبود معیشت و رفاه جامعه بعنوان زیربنای توسعه مشارکت جوامع بوده است. چنین موفقیتی نیاز به هماهنگی، همگرایی و هم افزایی نهادها ، سازمانها و تشکلهای ذیربط در راستای اعمال توسعه متوازن و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی و بسیج منابع مالی و بهره برداری مطلوب از سرمایه های طبیعی و انسانی دارد. تحقق این مهم درسایه ی توانمندسازی جوامع محلی و تشکلها با استفاده از ابزارهای آموزشی و مهارت آموزی ، در راستای رویکرد فوق و بمنظور ارتقاء ظرفیت بخش غیر دولتی و نقش آفرینی این بخش در فرایند مدیریت مشارکتی امکان پذیر خواهد بود.این طرح جامع در واقع بیان فرآیند اقدامات اجرایی و تعیین وظیفه مندی هریک از عوامل و نقش آفرینان در مسیر اجرای این مهم می باشد.

8-شناسایی افراد و سازمان های موفق 

شناسایی افراد و سازمان های فعال در امر حفاظت از طبیعت و معرفی آنان به جامعه که هم در زمینه ارائه یک الگوی موفق می تواند مؤثر باشد و هم موجب تشویق سایر سازمان ها و مردم می گردد.

 

9- بهره گیری از آموزه های دینی

بهره گیری از آموزه های دینی و سازماندهی سخنرانان مذهبی ، ائمه جمعه و جماعات به منظور آگاه سازی و توجیه مذهبی مردم برای کمک به حفظ طبیعت و محیط زیست ،اقدامی مهم می باشد. تحقق این امر به مقدار آگاهی از دستورهای اسلامی در خصوص رابطه انسان و طبیعت و توصیه های امامان معصومان (ع)در خصوص درخت کاری و پرهیز از قطع درختان بستگی دارد.این آگاهی را مبلغان دینی ، طلاب محترم ومسئولین به لحاظ جایگاه اداری که در اقصی نقاط کشور در بین مردم دارا هستند؛ می توانند ایجاد کنند.کشاورزان را به کاشت و داشت درختان تشویق کنند و دامداران را از چرای بی رویه بر حذر دارند،توجه شهرنشینان را به عواقب آسیب رسانی به طبیعت جلب نمایند،صاحبان صنایع را از نتیجه های بد گسترش صنعت به سوی جنگل ها آگاه سازند و روستائیان را از بریدن درختان و تخریب جنگل ها بر حذر دارند.نشریات ترویجی که در بردارنده معارف قرآن و روایتی درباره چگونگی تعامل بین انسان و طبیعت و حفظ جنگل ها و مراتع است، در اختیار روحانیون ،قضات و دیگر مسئولین عزیز قرار گرفته تا با بهره گیری از آن،زمینه ارائه آگاهی های لازم را در بین اقشار مختلف جامعه در ارتباط با حفاظت از جنگل و مرتع فراهم نمایند.

ما طبق نص کلام الهی که می فرماید:((هوانشاکم من الارض و استعمر کم فیها))،((او شما را از زمین برانگیخت و شما را برای عمارت و آبادانی آن برگماشت))موظف به آبادانی زمین هستیم و نمونه روشن آبادانی زمین،گسترش باغ ها و بستان های جنگل و مرتع است.آگاه کردن جامعه اسلامی به این وظیفه سنگین به عهده همه، بویژه عزیزان اخیر الذکر است.

 

10- تقویت و توجه بیشتر به نسل نوجوان وجوان کشور

تقویت و توجه بیشتر به نسل نوجوان وجوان از جمله دانش آموزان و توجیه عالمانه آنان در یک برنامه اقدام ملی مستمر.امید است با بهره گیری از همه ابزارهای موجود و نگاهی جامع همه اقدامات را بگونه ای بکار ببریم که موجب هم افزایی گردد. به عبارت دیگر گام های عملی بخش های دولتی و غیر دولتی در جهت هم باشند نه اینکه به عنوان اقدامات شعاری در رسانه ها نمود پیدا کند. منابع طبیعی به مثابه بخشی از ثروت جامعه بشری محسوب می شود.حفاظت و احیاء برنامه ریزی شده به منظور دستیابی به توسعه پایدار جزء وظایف آحاد مردم و همه سازمانها می باشد.گستردگی این منابع تلاش و همکاری کلیه نهادهای دولتی بویژه سازمان هایی که وظیفه مند در حوزه فرهنگی و تربیتی هستندرا طلب می نماید. استفاده از توان بالقوه دانش آموزان بمنظور فراهم سازی بستری مناسب برای ترویج فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. شناخت ابعاد مختلف طبیعت و توجه به منابع موجود درآن بعنوان بستر هرگونه فعالیت اقتصادی و اجتماعی و تعیین سود مندی منابع طبیعی برای انسان ، بین دانش آموزان و تقویت حس مشارکت پذیری نوجوانان و جوانان در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد.درنگ جایز نیست ؛ هرگونه تأخیری در جلوگیری از تخریب طبیعت موجبات بحران های جبران ناپذیری خواهد شد. بیاییم باورمان را به شعار همه جای ایران سرای ماست جامعه عمل بپوشانیم.

 

11- ایجاد صندوق های خرد اعتباری

این صندوق ها به عنوان تجربه ای موفق می تواند با تامین بخشی از نیاز مالی بهره برداران منابع طبیعی در زمینه های مختلف نظیر انرژی های نو ،مشاغل جایگزین و تامین و تولید نهال ،ضمن کاهش فشار دام بر مراتع و جنگلها زمینه حفاظت و احیای پایدار منابع طبیعی را فراهم نماید. ضمن اینکه خودکفایی مالی جوامع محلی از طریق گرد آوری سرمایه های اندک مردم در قالب صندوقهای خرد اعتباری .موجب می شود سرمایه های اندک مردم محلی ، در راستای رفاه، بهبود معیشت ، انرژی های نو ، بهداشت و مشاغل جایگزین در این جوامع بکار گرفته شود.

 

منبع: زیست بوم  حسینعلی متولی