طرح تنفس جنگل روی میز دولت
بهار سلاحورزی/ کافی بود ٥٠ سال گذشته فقط ٥٠ بار مسوولان و مجریان سازمان جنگل‌ها برای برداشت از جنگل‌ها که تنها یک درصد از مساحت کشور را
در بر می‌گیرند، پای صحبت و هشدارهای متخصصان و کارشناسان این علم می‌نشستند تا سیاست و خط مشی درستی برای بهره‌برداری پایدار از این منابع تعیین می‌شد و امروز مجبور نمی‌شدیم ١٠ سال کامل برداشت از این منابع را متوقف کنیم که البته به اعتقاد بسیاری از کارشناسان حالا دیگر نفس جنگل‌ها به این طرح بند است.
اگر مسوولان در این سال‌ها پیش از امضای طرح‌های بدون مطالعه و ناهماهنگ با شرایط طبیعی و واگذاری این طرح‌ها به بخش خصوصی که اغلب بیش از هر چیز درآمدزایی و مسائل اقتصادی را در نظر می‌گیرند با متخصصان این علم مشورت می‌کردند امروز روزگار جنگل‌های کشور سیاه نمی‌شد و مساحت آن به نصف ٥٠ سال قبل نمی‌رسید و مجبور به اجرای طرح ١٠ساله تنفس جنگل‌ها که بسیاری از مخالفان آن را نیز علاج جنگل‌ها نمی‌دانند، نبودند.
در حقیقت سیاست‌ها و برنامه‌ها، می‌توانند پیامدهای متعدد خواسته یا ناخواسته‌ای در حوزه‌های متفاوت (اکولوژیک، اجتماعی، اقتصادی و فنی) و نیز افق‌های زمانی مختلف (کوتاه‌مدت و بلندمدت) بر جای بگذارند. برنامه‌ها و سیاست‌ها ممکن است حتی اثرات معکوس داشته باشند و به این ترتیب، نه تنها به هدف نرسند، بلکه ضمن هدررفت منابع مالی و غیرمالی وضعیت را از آنچه هست بدتر کنند.
حالا این نوار باریک باقیمانده از جنگل‌های شمال که با قدمت میلیونی و تنوع گونه‌ای بیش از سه‌برابر جنگل‌های مشابه در اروپا و درختان طبیعی که گاهی عمر آنها به ٥٠٠ سال می‌رسد سرمایه‌ای ارزشمند است که هرچند مقدار آن بسیار کم است اما آنقدر گرانسنگ است که نباید بار دیگر مسوولان بدون مطالعه و در نظر گرفتن تمام جوانب سیاست و برنامه‌ای شتابزده برای آن اتخاذ کنند چراکه با وجود اینکه بسیاری از متخصصان، طرح تنفس ١٠ساله را تنها راه علاج جنگل‌های در حال احتضار کشور می‌دانند اما بسیاری دیگر این طرح را عامل رها شدن و تخریب بیش از پیش جنگل‌ها عنوان می‌کنند.
البته تاکنون سلسله نشست‌ها و جلسات گوناگونی برای تصمیم‌گیری نهایی در این خصوص برگزار شده ولی همچنان به دلیل اختلاف نظرهایی که بین اساتید و متخصصان بخش‌های مختلف علوم جنگل وجود دارد هنوز تصمیم نهایی گرفته نشده است. هرچند برخی از دانشگاهیان این رشته معتقدند که مدافعان و مطرح‌کنندگان اصلی طرح تنفس کسانی هستند که تخصص چندانی در خصوص مسائل جنگل ندارند و غالبا طرفداران احساسی محیط‌زیست هستند با این حال برخی دیگر از اساتید این رشته با اجرای طرح البته با درنظر گرفتن ضوابط و شرایط خاص موافق هستند.
سیلاب، شیوع آفات و گرمایش جهانی نتیجه برداشت بی‌رویه از جنگل
آن‌طور که دکتر سیدمحسن حسینی، استاد تمام این رشته و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس به «اعتماد» می‌گوید: طرح تنفس جنگل‌ها دارای مزایا و معایبی است که اجرای آن باید به نحوی انجام شود که معایب آن حداقل ممکن شود.
او به کاهش مداوم سطح جنگل‌ها و موجودی سرپای آنها در ٥٠ سال اخیر نسبت به گذشته و ضرورت حفظ همین مقدار باقیمانده در قالب طرح تنفس اشاره می‌کند و می‌افزاید: همچنین کاهش کیفیت شدید موجودی چه در ناحیه تاج درختان و چه در تنه نشان می‌دهد که طرح‌های جنگلداری در کشور ما موفق نبوده‌اند بنابراین اصرار بر ادامه آنها با رویه گذشته معنایی ندارد.
به گفته حسینی، سیلاب‌های مهیبی که در سال‌های اخیر در نقاط مختلف شمال کشور رخ داده‌اند، شیوع بسیاری از آفات و امراض، کاهش تنوع زیستی در نگاه خرد و گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در نگاه کلان همه نتایج برداشت‌ها و بهره‌برداری‌های بی‌رویه و تغییر کاربری اراضی است که در جنگل‌های کشور ما نیز رخ داده است.
او به رویکردهای نوین جهانی که اغلب بر مبنای حفاظت بیشتر و برداشت کمتر از منابع استوار است، اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: این رویکرد در سطح مدیریت کلان کشور ما نیز وجود دارد و سیاست‌های زیست‌محیطی اخیر که از سوی مقام
معظم رهبری ابلاغ شده نیز مبین آن است، البته در سطح جامعه نیز حساسیت مردم نسبت به مسائل زیست‌محیطی و حفظ منابع طبیعی افزایش چشمگیری داشته که قابل احترام است و باید مجریان و تصمیم‌گیران کشور نیز این سیاست‌ها و حساسیت‌ها را در عمل به کار گیرند.
این استاد دانشگاه طرح تنفس را در صورتی‌که به صورت فاز به فاز و با در نظر گرفتن مشکلاتی از قبیل افزایش بهره‌برداری‌های غیرمجاز در جنگل‌ها و قاچاق چوب، بیکار شدن شاغلان طرح‌های جنگلداری و پیامدهای اجتماعی آن و پیامدهای حقوقی ناشی از شکایت مجریان طرح‌ها از دولت اجرا شود، طرحی مفید و مناسب برای جنگل‌های شمال کشور عنوان می‌کند.
حسینی اما رفع نیازهای چوبی کشور را که بسیاری از مخالفان طرح به عنوان یکی از معایب آن مطرح می‌کنند جدی نمی‌داند چرا که در حال حاضر هم درصد کمی از این نیازها با استفاده از چوب جنگل‌های طبیعی کشور تامین می‌شود و ضمن اینکه با واردات چوب با پوست به کشور برای ارزان‌تر شدن این مشکل حل می‌شود.
او در پاسخ به اینکه بسیاری از موافقان طرح به‌کار‌گیری مجریان و شاغلان طرح‌ها را برای حفاظت از جنگل‌ها راهکار جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز و بیکار شدن این افراد می‌دانند، تاکید می‌کند: این راهکار عملی نیست چرا که برای مجریان طرح‌ها از نظر اقتصادی مقرون به صرف نیست و ازطرفی ممکن است موجب خروج بیش از حد خشکه دارها از جنگل و به هم خوردن تعادل اکوسیستم شود.
به اعتقاد حسینی تنها با در نظر گرفتن جنبه‌های حقوقی و پیامدهای اجتماعی این طرح در برنامه ششم توسعه و اجرای تدریجی آن بر مبنای تصمیم‌گیری و برنامه جامع و در نظر گرفتن برنامه‌هایی برای درآمدزایی از سایر جنبه‌های جنگل و همچنین افزایش صنوبرکاری می‌توان نقاط سیاه طرح خاکستری تنفس جنگ‌ها را حذف و آن را به طرحی سفید و مناسب برای این سرمایه بی‌همتا در کشور تبدیل کرد.
طرح تنفس شکست می‌خورد
از سوی دیگر مخالفان معتقدند: طرح تنفس هیچ برنامه‌ای برای ارزیابی و اصلاح الگوی مدیریت فعلی یا الگوی اقتصادی جایگزین و آزموده‌شده‌‌ای برای اجرا توسط مجریان محلی در قالب تعاونی‌ها یا توسط مجریان فعلی، ارایه نکرده است. وقتی این کار انجام نشده و دولت هم نمی‌تواند در شرایط فعلی مدیریت جایگزینی را در عرصه یک میلیون هکتار اعمال کند، خواه ناخواه این تجربه به شکست خواهد انجامید. براساس آمارهای سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در دوره ٣٣ساله منتهی به سال ١٣٨٤، میزان قاچاق چوب (قطع و حمل غیرمجاز) در عرصه جنگل‌های فاقد طرح، ٧/٢برابر حجم قاچاق در عرصه طرح‌های جنگلداری و میزان تجاوزات به عرصه‌ها نیز قریب ١٠ برابر بوده است. بنابراین، تعطیلی شبکه بهره‌برداری قانونی طرح‌های جنگلداری که اشتغال
چهار هزار و ٧٠٠ نفر را مستقیما پوشش می‌دهد قطعا به ایجاد و گسترش سریع یک شبکه بهره‌برداری غیرقانونی کمک خواهد کرد.
به اعتقاد دکتر مجید لطفعلیان، مدیر گروه جنگلداری دانشگاه ساری، طرح تنفس جنگل‌ها به دو دلیل نادرست است، یکی اینکه به لحاظ اجرایی امکان‌پذیر نیست و دیگری به لحاظ علمی از منطق مناسبی برخوردار نیست.
او تاکید می‌کند: امکان‌پذیر نبودن طرح تنفس به دلیل این است که قرار است با تکیه بر اعتبارات دولتی اجرا شود، این در حالی است که تاکنون اجرای هیچ طرحی در جنگل با پول دولت موفق نبوده و نمونه بارز آن طرح صیانت از جنگل‌هاست که با اینکه در ظاهر بسیار طرح مناسبی به نظر می‌رسید اما در عمل با شکست مواجه شد.
آن‌طور که لطفعلیان به «اعتماد» می‌گوید: همچنین تجربه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد چنانچه طرح‌های حفاظت، قرق‌بانی و نگهبانی از جنگل‌ها متکی به خود جنگل‌ها نباشد آسیب‌پذیر بوده در نهایت با شکست مواجه می‌شوند و در حقیقت پرسشی که مطرح می‌شود این است که اگر با طرح تنفس و اعتبارات دولتی قرار است از جنگل‌ها حمایت شود چرا تاکنون نتوانسته‌ایم ٥٠٠ هزار هکتار از جنگل‌های شمال را که فاقد طرح هستند حفاظت کنیم.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: به لحاظ علمی هم بر این طرح اشکالات بسیاری وارد است چرا که تنها اقدامی که اصولی و متکی بر موازین علمی است و تنها فعالیتی که ضامن بقای جنگل است وجود طرح‌های جنگلداری و بهره‌برداری است و آنچه موجب نابودی و سیر قهقرایی جنگل‌ها شده دخالت‌هایی از جمله حضورجنگل‌نشینان، روستاهای اطراف و دامداری‌ها، گسترش و توسعه زمینخواری و تجاوزات به جنگل‌ها، دست‌اندازی‌های سایر ارگان‌های دولتی است و وجود همین طرح‌های جنگلداری دارای اشکال، اما متکی به خود بوده که حافظ جنگل‌ها بوده است، اما متاسفانه در حال حاضر طرح تنفس، تنها طرح‌های جنگلداری را نشانه گرفته و با بیرون کردن تنها حامی جنگل‌ها از عرصه، جنگل را با سایر گروه‌های دخالت‌کننده تنها خواهد گذاشت.
او در واکنش به ایده تداوم طرح‌ها بدون بهره‌برداری و برای حفاظت صرف می‌گوید: پایه و اساس هر طرح جنگلداری دخالت‌های جنگل‌شناسی در توده جنگل است و جنگل‌شناسی هیچ ابزاری ندارد مگر نشانه‌گذاری و برداشت بعضی درختان برای نیل به اهداف خود و ترمیم جنگل‌های آسیب دیده از برداشت‌های غیراصولی و خارج از طرح‌ها، که توسط جنگل‌شناس و با نشانه‌گذاری‌ها و بعضا جنگلکاری‌ها صورت می‌پذیرد. بنابراین وجود طرح جنگلداری بدون دخالت و برای تنها حفاظت فیزیکی منطقه بی‌معناست.
به گفته لطفعلیان، با ارزش بودن و دیرینه بودن و مساحت اندک جنگل‌های هیرکانی نقطه اختلاف موافقان و مخالفان طرح تنفس نیست و این نگرانی‌ها درمیان مخالفان طرح نیز وجود دارد و به همین دلیل مدت‌هاست که به دنبال اصلاح رویه فعلی طرح‌های جنگلداری هستند اما موضوع این است که اصلاح این طرح‌ها با توقف بهره‌برداری صورت نخواهد گرفت و در جنگل‌ها با این کار ترمیمی اتفاق نخواهد افتاد و تنها عمق زخم‌ها را بیشتر خواهد کرد. به همین دلیل است که بیش از ٩٠ درصد کارشناسان خبره سازمان، توقف بهره‌برداری را مضر به حال جنگل‌ها می‌دانند.
عضو هیات علمی دانشگاه ساری از مرتبط دانستن روند قهقرایی جنگل‌ها با اجرای طرح‌های جنگلداری انتقاد می‌کند و می‌گوید: اینکه این مساله مطرح می‌شود تعجب بر‌انگیز است چرا که با توجه به اصل (با و بی) که در مباحث آکادمیک و اقتصادی رایج است باید دانست که اگر طرح‌های جنگلداری در ٥٠سال گذشته اجرا نمی‌شد چه بر سر جنگل‌های کشور می‌آمد و قطعا امروز همین مقدار اندک را هم نداشتیم.
فرصتی برای بازسازی به جنگل‌های شمال بدهیم
با این حال بنا به آخرین اظهارات رییس شورای عالی جنگل‌ها در گفت‌وگو با «اعتماد»؛ شورای عالی جنگل‌ها و سازمان جنگل‌ها به عنوان متولی و مسوول مدیریت، حفاطت و برنامه‌ریزی و با در نظر گرفتن مجموعه‌ای از نظرات و جمع‌بندی مشاوره‌هایی که از بهترین و قوی‌ترین متخصصان و کارشناسان در گرایش‌های مختلف جنگداری و جنگل‌شناسی به این جمع‌بندی رسیده که در حال حاضر جنگل‌های شمال کشور تحت فشار‌های
چند گانه است.
مهندس ناصر مقدسی، طرح‌های عمرانی ناسازگار با اکوسیستم جنگل، معدن‌کاوی، حضور دام و مصارف روستایی جنگل‌نشینان را از مهم‌ترین این فشار‌ها عنوان می‌کند: به علاوه روند بهره‌برداری‌های قانونی خارج از توان و ظرفیت اکولوژیکی طی سال‌های گذشته موجب تحمیل فشار مضاعفی بر جنگل‌های شمال کشور شده است، بنابراین به نظر می‌رسد زمان آن فرا رسیده که دست‌کم برای حفظ وضعیت موجود فرصتی برای بازسازی و خود ترمیمی به جنگل‌های شمال بدهیم.
به گفته او، باید رویکرد سنتی نسبت به بهره‌برداری از درختان جنگل که طی ٥٠ سال گذشته رویکرد غالب بوده تغییر کند و بیشتر به حفاظت و پایداری این اکوسیستم منحصر به فرد کشور توجه کنیم و دیگر فواید جنگل‌ها از جمله کاهش بار آلودگی، فرسایش و جلوگیری از سیلاب‌ها را مدنظر قرار دهیم.
آن‌طور که مقدسی می‌گوید: آخرین تصمیم‌گیری‌ها در شورای عالی جنگل‌ها به عنوان مرجع نهایی شده و یک دوره گذار که طی آن شاخص‌های ناپایدار فعلی جنگل‌ها به پایداری مطلوب برسد، در نظر گرفته خواهد شد.
قائم مقام سازمان جنگل‌ها و مراتع معتقد است: البته این دوره گذار به منزله توقف طرح‌های جنگلداری نیست و طی آن مجریان با صلاحیت طبق رویکرد حفاظتی و پرورشی دوره گذار که مدیریتی همگام با طبیعت است به کار خود ادامه خواهند داد.
او در پاسخ به اینکه متخصصان معتقدند برای مجریان نمی‌صرفد که با رویکرد حفاظتی طرح‌ها را ادامه دهند، تاکید می‌کند: بسیاری از مجریان طرح‌های جنگلداری در کشور ما بیش از ١٠ تا ٢٠ سال است که از قبل جنگل انتفاع برده‌اند و حالا که در دوران گذار تصمیمی ملی گرفته می‌شود مجریانی که قصد دارند اعتبار خود را حفظ کنند باید با آن همکاری کنند.
مقدسی به کارشناسان و متخصصانی که نسبت به چگونگی اجرای طرح گذار و پیامدهای آن نگران هستند، اطمینان می‌دهد این طرح با در نظر گرفتن تمام ابعاد اجرایی خواهد شد، چرا که در مورد ضمانت‌های اجرایی حقوقی و حتی اجتماعی آن با دولت در قالب سناریوهای مختلفی که از سوی شورای عالی جنگل‌ها به عنوان یک مرجع علمی تنظیم شده، مذاکرات صورت گرفته است.
رییس شورای عالی جنگل‌ها حداقل زمان درنظر گرفته شده برای طرح گذار را پنج سال عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: در این مدت به صورت گام به گام زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های لازم برای بهره‌برداری‌های پایدار در آینده فراهم می‌شود و نه تنها مجریان که تمام مردم و سازمان‌های مرتبط باید با سازمان جنگل‌ها و مراتع همدلانه هماهنگ شده و همکاری کنند.
او دوران گذار را دوران استراحت و تنفس جنگل‌ها از یک سو و پرکاری و فعالیت بیش از پیش نیروهای سازمان جنگل‌ها و طرح‌های جنگلداری برای حفاظت، پرورش، جلوگیری از قاچاق و مدیریت دام می‌داند و تاکید می‌کند دولت قول داده تمام زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای اجرای این طرح را که در حال حاضر نیز به صورت نسبی و از طریق مصوبه قانونی در حال اجراست، فراهم کند.
بر اساس مطالعاتی که دکتر محمد رضا پور مجیدیان، عضو هیات علمی دانشگاه ساری انجام داده در دهه ٦٠ درآمد حاصل از یک‌سال بهره‌برداری از جنگل‌های شمال کشور معادل درآمد حاصل از یک روز فروش نفت است، بر این اساس اگر واقعا عزمی ملی برای حفظ جنگل‌های ارزشمند شمال کشور وجود داشته باشد، برطرف کردن نقاط ضعف و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای اجرای طرح گذار از طریق منابع دولتی غیرممکن نیست و می‌توان با به کار گرفتن ایده‌ها و نظر تمام گرایش‌ها در این رشته و افراد با صلاحیت، پایداری دوباره را به این اکوسیستم بی‌نظیر برگرداند.
منبع :اعتماد
